De kwetsbaarheid van het Europese landbouw- en voedselsysteem ...

van de markt. Bijvoorbeeld: terwijl het in de markt vaak wenselijk dat elke aanbieder kan
leveren aan elke koper, is dat in biologisch opzicht een risico, want levering kan verspreiding
van schadelijke organismen bevorderen. Dat geldt ook voor internationale handel.
Al lang geleden is onderkend dat handel in landbouwproducten regulering behoeft. Het
GATT-verdrag van 1948 voorzag al in sanitaire en fytosanitaire regels voor de internationale
handel, waarin landen het recht kregen import van besmette producten te weigeren. Ook zijn
er tal van nationale regels, maar die worden soms opgerekt of slecht gehandhaafd. De BSEcrisis
bijvoorbeeld was het gevolg van deregulering: de Engelse overheid versoepelde de regels
voor het gebruik van slachtafval in veevoer. Na die affaire zijn de regels en het toezicht
in het VK en de EU flink aangescherpt. Zulke maatregelen komen onder druk in tijden van
schaarste en dan zal dus extra toezicht nodig zijn. 132
3. Voedselveiligheid: ook als het om voedselveiligheid is al heel lang duidelijk dat de markt
ernstig kan falen als toezicht ontbreekt. Denk opnieuw aan BSE, diverse dioxineschandalen
en meer recent het schandaal met melamine in Chinese zuivel en resistente bacteriën in kippenvlees.
De EU heeft in de General Food Law producenten verantwoordelijk gemaakt voor
de voedselveiligheid. Die interventie verhoogt de kans dat de markt ook op het gebied van
voedselveiligheid zijn werk doet.
Risico is ook hier dat in tijden van schaarste en hoge prijzen de discipline verslapt en de fraudedruk
toeneemt. Varkenshouders kunnen bijvoorbeeld weer swill gaan voeren, wat het risico
op besmettelijke dierziekten verhoogt. Als slachterijen overbelast raken zullen noodslachtingen
onder minder hygiënische omstandigheden plaatsvinden en als destructiebedrijven overbelast
raken zullen kadavers worden gedumpt. Systemen van integraal ketenbeheer en tracking
and tracing kunnen instorten, waardoor diertransporten aan controles ontsnappen etc.
Dat kan leiden tot verspreiding van dierziekten 133 en/of tot besmetting van voedsel, waardoor
consumenten hun vertrouwen in de markt kunnen verliezen.
4. Speculatie: speculatie op termijnmarkten kan stabiliserend werken op de prijzen, maar
speculanten van buiten de sector - waaronder zakenbanken, hedgefondsen en pensioenbeheerders
- kunnen in grondstoffenmarkten stappen als de prijzen stijgen en zij verdere stijging
verwachten. Daardoor kunnen zij de prijs verder opdrijven (zie Box 8.4). Daardoor zullen
meer mensen ondervoed raken. Als deze speculanten uitstappen storten de prijzen des te dieper
in. De verhevigde prijsschokken kunnen voedselketens ontwrichten en beleggers afschrikken.
5. Ongelijkheid: de markt is een efficiënt verdelingsmechanisme, maar biedt voor de laagste
inkomens geen garantie op betaalbaar voedsel. Daarom kennen veel landen voedselsubsidies
of voedselbanken. Bij schaarste en hoge prijzen zijn grootschaliger voorzieningen nodig.
Vaak wordt bepleit dat de overheid overgaat tot het uitdelen van voedselbonnen aan de minst
koopkrachtige burgers. Daar is veel voor te zeggen, maar het kan de prijzen nog verder opdrijven.
Op mondiaal niveau kan de markt nog minder zorgen voor betaalbaar voedsel voor iedereen.
Daarom is er voedselhulp en ontwikkelingshulp voor de landbouw. Ook de EU heeft zijn huidige
zelfvoorziening in belangrijke mate te danken aan overheidsinterventies in het verleden ten gunste
van de landbouw. Daardoor kan zij vandaag volstaan met een lager interventieniveau.
132 W.J. van der Weijden. MKZ maakt spanningen tussen markt en biologie zichtbaar. de Volkskrant 26 april
2001. Daarin wordt gesteld: de biologie moet niet de tucht van de markt voelen, maar omgekeerd.
133 Reëel risico is bijvoorbeeld onveilig gebruik van swill, keukenafval van restaurants e.d. Dat heeft in de jaren
’80 geleid tot een uitbraak van Afrikaanse varkenspest in Zeeland. Tegen deze ziekte bestaat geen vaccin.
53