De kwetsbaarheid van het Europese landbouw- en voedselsysteem ...

edrijven gaan opbieden tegen kapitaalkrachtige (semi)staatsbedrijven zal dat de prijzen op de
wereldmarkt opdrijven en dan vallen de klappen elders: in voedselimporterende ontwikkelingslanden.
Box 6.2 Overheidsinterventies in de Nederlandse landbouw en voedselvoorziening tijdens de
Eerste en de Tweede Wereldoorlog
In de vorige eeuw hebben zich in Nederland extreme omstandigheden voorgedaan waarin de overheid zich genoodzaakt
zag tot drastisch ingrijpen.
WO I
In augustus 1914, bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog, besloot de regering om rechtstreeks in te grijpen in de
levensmiddelenvoorziening. Zolang er nog voorraden waren, ging het om geregelde distributie en bestrijding van hamsteren
en prijsopdrijving. Concrete maatregelen waren onder meer:
• vaststelling van maximumprijzen voor de verkoop in het klein;
• onteigening in geval van prijsopdrijving;
• inbezitneming van voorraden tarwe;
• aankoop van rogge ten behoeve van gecontroleerde verdeling.
Toen de voorraden in 1916 verder slonken, werd de Distributiewet aangenomen, met regels omtrent rantsoenering,
resulterend in onder meer brood- en meelbonnen. Ook bood de wet de mogelijkheid van verbodsbepalingen, “om te
bevorderen, dat het belang van de voeding van mens en dier niet wordt geschaad door het telen van minder wenselijke
gewassen of door een minder wenselijk gebruik van voedingsmiddelen of grondstoffen”.
Op 28 juni 1917, toen er vrijwel geen aardappel meer te koop was, werd in Amsterdam bekend dat er in de
Prinsengracht een schip met aardappelen lag, bestemd voor het leger. Arbeidersvrouwen van de Oostelijke Eilanden en
de Czaar Peterbuurt plunderden het schip om hun gezinnen te kunnen voeden. Begin juli zwollen de onlusten aan en
kwamen ook de arbeiders zelf in actie. Pakhuizen en winkels werden geplunderd. De politie stond machteloos en de
hulp van het leger werd ingeroepen. Op 5 juli 1917 vond een veldslag plaats en openden militairen het vuur op de
menigte die zich had verzameld op het Haarlemmerplein. De opstand werd neergeslagen. Bij dit zogenaamde Aardappeloproer
vielen 9 doden en 114 gewonden.
De regering bemoeide zich ook met het grondgebruik. De omschakeling naar intensievere vormen van veehouderij had
de Nederlandse landbouw afhankelijk van het buitenland gemaakt voor de aanvoer van kunstmest en veevoer en voor
de afzet van eindproducten, en bovendien was de binnenlandse voedselvoorziening aangewezen op de import van
broodgraan. Die afhankelijkheid wreekte zich toen door de oorlog de import geleidelijk stil kwam te liggen terwijl
Nederland bovendien onder druk van de geallieerden de uitvoer naar Duitsland moest beperken. De regering zette in
op voedselvoorziening tegen billijke prijzen. Daartoe moest de graanteelt weer worden uitgebreid en moest de veestapel
worden ingekrompen om de vraag naar voedergraan te beperken.
Dat streven werd doorkruist door een tekort aan kunstmest, waardoor de opbrengst van de grond geleidelijk achteruit
ging.
Om dit probleem op te lossen besloot de regering in 1918 tot een wettelijke plicht om graslanden en klaverweiden te
‘scheuren’ dat wil zeggen om te zetten in bouwland. Toch dreigde hongersnood. Maar niet lang na de eerste maatregelen
kwam de oorlog ten einde. Al in 1919 konden de meeste noodmaatregelen worden opgeheven.
De naoorlogse hausse schiep de indruk dat tijden van voorspoed waren weergekeerd. Maar de verhouding tussen overheid
en landbouw was diepgaand gewijzigd; beide partijen beseften hoezeer ze van elkaar afhankelijk waren.
de grondstoffen voor de industrie en energievoorziening komt uit instabiele regio's in de wereld, waardoor de
onderlinge economische afhankelijkheid naast economische voordelen ook nadelen kent". Brief van de Minister
van Veiligheid en Justitie over Nationale Veiligheid. Tweede Kamer, vergaderjaar 2010-2011, 30 821,
nr. 12.
56