Şucaeddin Veli ve Velayetnamesi T.C. Eskişehir Valiliği

Melameti şeyhleri arasında aramak daha doğru olacaktır. IX. yüzyıldan itibaren Horasan veMaveraünnehr’in Nişapur, Herat, Belh, Kabil, Buhara ve Semerkand gibi merkezlerinde veburaların çevrelerinde yaşamış Melameti şeyhlerinin müridleri arasından isimleri o zamanKalenderî olmasa da ilk Kalenderî sufilerin ortaya çıkmaya başladıklarını düşünmek gerekiyor.Bunun yanında sufi kaynakların Melameti olarak tanıttığı IX., X., XI. yüzyıllarda yaşamış bazısufilerin Kalenderî olmaları da kuvvetle muhtemeldir. IX. ve X. yüzyıllarda İslam dünyasınınhiçbir yerinde teşkilatlanmış bir tarikat niteliğinde bir sufi oluşumun da bulunmaması buKalenderî sufilerin kendi inananlarıyla bağımsız bir yaşantı sürdüklerini de göstermektedir.Kalenderîliğin muhtemelen X. yüzyıldan itibaren henüz teşkilatlanmamış bir halde Horasan’danMaveraünnehir’e uzanan geniş bir alan içinde tek tek birtakım sufiler ve onların çevreleriylesınırlı bir tasavvuf akımı, fakat aynı zamanda sosyal bir muhalefet ve başkaldırı unsuru olarakbelirdiğini ileri sürmek doğru olacaktır 201 .İran ve özellikle Horasan bölgesinde yaşamış ilk Kalenderîlerden başka tasavvufunana merkezlerinden Maveraünnehr’de, çoğunluğu Türklerle meskun yerlerde de önemlimiktarda Kalenderî bulunmaktadır. IX. yüzyıldaki siyasi ve sosyal değişimlerle ilişki içindeolan Malematilik akımının değişik eğilimleri Maveraünnehr bölgesine nüfuz edememiştir 202 .İslamiyet Türkler arasına Melamet cereyanı ile girmeye ve X. yüzyılda da Maveraünnehr’deBuhara, Semerkand ve Fergana gibi şehir ve bölgeler Türk şeyhleri ile tanışmaya başlar. Onlarçoğunluğu göçebe olan Türk toplulukları tarafından Bab, Baba, veya Ata ünvanları ile anılırlar.Bunlar tıpkı eski Şamanlar gibi manzum ilahiler okuyan, Budist rahipler gibi menkıbeler anlatankişilerdir 203 . VII. ve VIII. yüzyıllardan beri Şamanist, Budist ve Maniheist mistik çevre ile içiçe yaşayan Maveraünnehr havalisinde, temel felsefe itibariyle bunlardan köklü izler taşıyanMelametiliğin yayılması fazla zor olmamıştır 204 . Vaktiyle Şamanist, Budist ve Maniheist mistikçevrelerde X. ve XI. yüzyıllardan itibaren zaten yabancı kavramlar olmayan “Fakr ve Tecerrüd”übu kez de İslami bir yorum ile aynen sürdüren Kalenderî şeyhleri görülmeye başlayacaktır.XIII. yüzyıla kadar uzanan ve eski Uygur başkenti Koço’da yaşamış olan Kalenderîlerolduğunu da biliyoruz. Buradaki Kalenderîlerin tam anlamıyla eski Budist kültürünün varisleriolduğunu söylemek mümkündür. Aynı zamanda eski Budist mabedlerini zaviye olarak kullananbu Kalenderîler XIII. yüzyılda bütün Budist efsane ve mistik sembollerini İslamileştirerekkendilerine maletmişlerdir 205 .Daha XIII. yüzyılın ilk senelerinden itibaren yani Moğol İstilasının hemen arifesindeMaveraünnehir’den Almalık ve Beşbalık’a ve Doğu Türkistan-Çin sınırlarına kadar Kalenderîler201. A.Y.Ocak, a.g.e.,s 18.202. M.F.Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara, 1966, s.13203. M.F.Köprülü, a.g.e., s. 13, 14204. A.Y.Ocak, Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal................, s.24205. Emel Esin, “Les Dervis Heterodoxes Tures d’ Asie Centrale,” Turcica, C.XVII, 1985, s. 18-24.65