Untitled

2. Những vấn đề của chủ nghĩa hiện thực
đấu tranh của những nhà duy vật thế kỷ XVII chống lý thuyết “những tư tưởng bẩm sinh”,
việc họ bảo vệ chủ nghĩa tình cảm trong lý thuyết về nhận thức, nhất định dẫn họ đến chỗ
công nhận vai trò quyết định của hoàn cảnh và sự giáo dục đối với việc hình thành tính cách
con người, Mác và Ăngghen đã chỉ ra như vậy. Đ. Lokk cho rằng, trước khi va chạm vào
cuộc sống bên ngoài, tâm hồn con người là một “tờ giấy trắng”, còn Ghenvéin khẳng định
con người sinh ra là bình đẳng và tất cả những khả năng khác nhau chỉ giải thích được bằng
sự giáo dục và những hoàn cảnh khác nhau của họ. Song khi công nhận luận điểm về sự phụ
thuộc của tính cách vào hoàn cảnh, những nhà duy vật thế kỷ XVIII cho rằng bản tính con
người bao giờ nhất định cũng như nhau, không biến đổi, và họ không hiểu khái niệm “hoàn
cảnh”, họ đã trả lời không đúng vấn đề vai trò quyết định trong việc hình thành tính cách
con người là thuộc về những hoàn cảnh nào. Họ hiểu khái niệm hoàn cảnh tạo nên tính cách
con người là khí hậu và nói chung là môi trường địa lý, những quan niệm và sở thích của
những người xung quanh, phong tục tập quán đạo đức và những sự ngẫu nhiên khác nhau...
Còn vai trò của các hoàn cảnh đã có ý nghĩa quyết định đối với quá trình tiến triển của cuộc
sống xã hội như vai trò của kinh tế và đấu tranh giai cấp thì không được các nhà Khai sáng
thế kỷ XVIII hiểu một cách rõ ràng, đúng mức, mặc dù trong các tác phẩm của họ cũng đã
có thể gặp những phán đoán riêng biệt, thiên tài về điều này.
Mặt khác, Dôla và những nhà văn tự nhiên chủ nghĩa khác ở cuối thế kỷ XIX cũng là
những người tin một cách cuồng tín vào ảnh hưởng của “môi trường” đối với tính cách con
người. Song các nhà tự nhiên chủ nghĩa hiểu môi trường không phải là một tổng hợp thực
rộng rãi của các mối quan hệ được hình thành trong xã hội và tác động đến tính cách con
người, mà họ hiểu môi trường chỉ là một lĩnh vực hẹp của những hoàn cảnh rất gần và trực
tiếp bao quanh nhân vật. Các nhà tự nhiên chủ nghĩa đã tách rời một cách nhân tạo cái
“môi trường” chật hẹp, gần gũi xung quanh nhân vật khỏi cuộc đấu tranh xã hội và những
lực lượng và khuynh hướng lịch sử đã xác định nội dung lịch sử thời đại họ. Ngoài ra, Dôla
và những người theo ông đã hiểu ảnh hưởng của môi trường lên tính cách của con người rất
phiến diện. Họ đã biến con người thành trò chơi thụ động trong bàn tay của những sức mạnh
tự phát của môi trường và tính di truyền chứ không tính đến đặc điểm sáng tạo tích cực của
hoạt động và ý thức con người, không tính đến khả năng của con người, khả năng dựa vào
“hoàn cảnh” lịch sử, đối lập với sức mạnh của những “hoàn cảnh” thù địch và nhờ đó tham
gia tích cực vào quá trình biến đổi, cải tạo cuộc sống.
Con người trong cuộc sống bị bao bọc bởi số lớn trong hoàn cảnh khác nhau, hoàn cảnh
lớn hoặc hoàn cảnh nhỏ. Trong những hoàn cảnh này có nhiều hoàn cảnh là điển hình của
giai cấp này, của đời sống này, của đất nước này. Ở đây không chỉ có những hoàn cảnh lớn
mà cả những hoàn cảnh nhỏ, thậm chí không đáng kể, cũng có thể có đặc điểm điển hình
và có giá trị quan trọng không thay đổi được đối với nghệ sĩ. Hầu như mọi tác phẩm vĩ đại
của nghệ thuật hiện thực đều chứng minh rằng, đối với người nghệ sĩ, có những hoàn cảnh
không mang ý nghĩa gì nhưng lại có tính biểu hiện cao, thậm chí cả những chi tiết đôi khi
khắc họa lên mặt này hay mặt khác của đời sống xã hội một cách tổng hợp và có sức mạnh,
thì những hoàn cảnh và chi tiết đó cũng có thể có giá trị lớn như thế nào.
Song chủ nghĩa Mác không hạn chế ở chỗ chỉ công nhận sự phụ thuộc của tính cách vào
hoàn cảnh. Từ sự tổng hợp vô số những hoàn cảnh khác nhau xung quanh con người, Mác
đã tách ra cái hoàn cảnh cơ bản và có tính quyết định nhất trong mỗi thời đại lịch sử - đó
58