Untitled

những thời kỳ khác nhau của quá trình lịch sử, có thể lúc thì mang những nét bi và hùng,
lúc thì mang những nét hài và thảm hại. Nhiều hình thái xã hội, nhiều chế độ pháp luật và
chính trị, và những tư tưởng của những giai cấp thống trị trong thời đại xã hội có giai cấp,
trong sức mạnh của những quy luật lịch sử tất yếu đã trải qua con đường từ “bi” đến “hài”
trong quá trình tiến hóa của mình. Trong những giai đoạn lịch sử trước đó những hình thái
xã hội và những chế độ xã hội này đã vượt lên trước như những lực lượng tiên tiến (và đôi
khi như những lực lượng cách mạng) nhưng trong tiến trình lịch sử về sau, lại mất đi những
đặc điểm tiến bộ của mình, biến thành vật chướng ngại ngăn cản sự phát triển của những
xu thế lịch sử mới và những giai cấp tiến bộ trong xã hội. Vì vậy, nếu ở giai đoạn trước của
lịch sử, những nét cao cả đã là đặc điểm của những hiện tượng này, thì ở những giai đoạn
sau, chúng tất yếu trở thành những trò lố bịch và đáng thương. Chẳng hạn, điều đó đã xảy
ra với chế độ chuyên chế thế kỷ XVII, vì đến thế kỷ XVIII nó trở thành lỗi thời và biến
thành cái hài để “vui vẻ từ biệt thế giới này”. Điều đó đã xảy ra với những tư tưởng chính trị
của đế chế Bônapac, với phái Núi Giacôbanh thế kỷ XVIII, bởi vì, những tư tưởng của phái
này, trong những điều kiện phát triển nhanh chóng cuộc đấu tranh giải phóng của giai cấp
vô sản, còn được những nhà cách mạng tiểu tư sản năm 1848, những nhà cách mạng đã mất
đi nhiệt tình và lòng dũng cảm vốn có ở các bậc tiền bối lịch sử của mình, cố gắng bám lấy.
Cái hùng tráng bề ngoài ở “mặt chính diện” của chế độ quân chủ chuyên chế thế kỷ XVII,
hoặc cái cao cả của những tình cảm của phái “Núi” thế kỷ XVIII hợp với ý nghĩa của nội
dung lịch sử của những hiện tượng tương tự. Ở những giai đoạn tiếp theo của lịch sử hệ tư
tưởng chế độ chuyên chế, những truyền thống của các nhà khai sáng tư sản và những nhà
cách mạng dân chủ Pháp thế kỷ XVIII đã bị những người kế thừa thoái hóa làm mất đi nội
dung tiến bộ trước đó của mình và bởi vì giữa lớp vỏ hùng tráng bên ngoài và những ý nghĩa
có thực bên trong của những truyền thống này xuất hiện những cái khập khiễng hài hước. Bởi
vậy, ngay cả sự suy tàn của chúng, trong trường hợp thứ nhất, mang tính bi hùng, và trong
trường hợp thứ hai, mang đặc tính thảm hại và bé nhỏ, biến từ “bi kịch” thành “trò hề ”.
Trong cuốn “Lịch sử triết học” của mình, Hêghen đã gọi cái hoàn cảnh mà trong quá
khứ, những kết quả của ý chí con người thường không chỉ phù hợp với lòng mong đợi của
chính những nhà hoạt động lịch sử, mà còn thường gặp phải những mâu thuẫn trực diện với
những mục đích và những ý định đã được tính trước, là “sự trớ trêu của lịch sử”. Như Mác
và Ăngghen đã chứng minh qua nhiều ví dụ, bi kịch, cũng như hài kịch, về khía cạnh đặc
tính “sự trớ trêu của lịch sử” của chúng, là thuộc tính của toàn bộ lịch sử mọi xã hội có mâu
thuẫn đối kháng, có giai cấp. Ăngghen viết rằng, chỉ một số ít những nhà hoạt động lịch sử
của xã hội ấy thoát khỏi cái mà Hêghen gọi là “sự trớ trêu của lịch sử”. Tuy vậy, mâu thuẫn
giữa những kết quả của hoạt động cá nhân và hoạt động xã hội với những dự định và mục
đích tự giác, chủ quan của con người, tuyệt nhiên không phải là hậu quả của “tính gian trá”
thần bí nào của tinh thần thế giới, như Hêghen đã nghĩ - cũng không phải là hậu quả của sự
can thiệp của những lực lượng thần bí. Như những nhà kinh điển của chủ nghĩa Mác đã chỉ
ra: mâu thuẫn này đã và đang nảy sinh một cách tất yếu ở mọi nơi chừng nào lao động của
con người và những quan hệ xã hội của họ chưa thích hợp với việc kiểm soát có tính tự giác
và tính tập thể. Cũng như trong những điều kiện của xã hội tư bản - hàng hóa, uy quyền của
thị trường tất yếu sẽ mang lại sự điều chỉnh nghiệt ngã của nó đối với quan niệm của những
người sản xuất hàng hóa riêng lẻ về giá trị những sản phẩm họ làm ra. Cũng như trong chế
73