RIVM rapport 270232001 Spelen met gezondheid - Leefstijl en ...

Wat is er bekend over risicofactoren van riskant seksueel gedrag?
Theorievorming over veilig vrijgedrag en effectief anticonceptiegedrag
Er bestaat inmiddels aanzienlijke theorievorming over veilig vrijgedrag en (in mindere mate over)
effectief anticonceptiegedrag. Verklaringen worden voornamelijk ontleend aan sociaal-cognitieve
theorieën van gedrag 6 , waarbij er vanuit wordt gegaan dat gedrag wordt gestuurd door cognities (De
Wit et al., 2005). Toegepast voor veilig vrijen betekent dit: de kans op gebruik van een condoom neemt
toe wanneer een persoon een sterke intentie heeft en over de benodigde vaardigheden beschikt om een
condoom te gebruiken en er geen omgevingsinvloeden zijn die het condoomgebruik belemmeren.
Intentie is afhankelijk van factoren als kennis, attitude, zelf-effectiviteit (de mate waarin een persoon
zichzelf in staat acht een condoom te gebruiken) en subjectieve norm (beeld dat een persoon heeft van
wat belangrijke anderen in de omgeving vinden van condoomgebruik en doen). Demografische
kenmerken, persoonlijkheid en algemene attitudes spelen vooral een indirecte rol in de beïnvloeding
van het gedrag, via overtuigingen die bepalend zijn voor attituden, normen en geloof in eigen kunnen.
Veilig vrijgedrag jongeren wordt beïnvloed door ontwikkelingen tijdens adolescentie
Doordat de gedragsmodellen zich in het algemeen beperken tot beredeneerd gedrag, zijn ze minder
toepasbaar voor het voorspellen van veilig vrijgedrag bij jongeren (De Wit et al., 2005). Jongeren
hebben over het algemeen nog weinig seksuele ervaring waardoor hun seksueel gedrag minder
beredeneerd is dan dat van volwassenen. Er moet meer rekening worden gehouden met de (seksuele)
ontwikkeling van jongeren (De Wit et al., 2005). Bij jongeren spelen daarnaast ook zogenaamde
‘developmental transitions’ een belangrijke rol. Veranderingen op het biologische, cognitieve en
emotionele vlak en in interpersoonlijke vaardigheden die plaatsvinden tijdens de adolescentie, hebben
invloed op het seksuele gedrag van jongeren (Pedlow & Carey, 2004). Zo blijken bijvoorbeeld meisjes
die vroeg menstrueren eerder seks te hebben en lopen jonge meisjes functioneel gezien meer kans op
een soa dan oudere meiden en vrouwen. Een ander voorbeeld betreft het cognitieve vermogen. Een
ontwikkeld vermogen tot abstract redeneren, stelt in staat hypothetische situaties en toekomstige
consequenties van gedrag te beschouwen. Jongeren die dit nog minder goed ontwikkeld hebben zullen
minder vaak condooms gebruiken en minder vaak de gevolgen van hun riskante gedrag beschouwen.
Risicogedrag jongeren sterk afhankelijk van omgevingsfactoren
Moore et al., (1996) stellen dat de cognitieve modellen niet stroken met het risicogedrag van jongeren.
Volgens hen is risicovol gezondheidsgedrag van adolescenten veel sterker van omgevingsfactoren
afhankelijk dan bij volwassenen het geval is. Dit zou komen door factoren als: gebrek aan cognitieve
rijpheid, gebrek aan ervaring (vooral in het omgaan met lastige situaties), een vertekende
risicoperceptie in combinatie met vroeg biologische rijpheid en een ontwikkelingsbepaalde behoefte
aan binding aan leeftijdsgenoten en intieme relaties (Moore et al., 1996).
Actuele seksuele context beïnvloedt condoomgebruik jongeren
Koning (2004) vond op basis van uitgebreide literatuurstudie dat intenties, attituden en subjectieve
normen maar weinig samenhangen met condoom gebruik door jongeren. Dat komt door de sterke
invloed van de actuele seksuele context, zoals de aard en de duur van de relatie en kenmerken van de
partner. Zo is er een verschil tussen condoomgebruik bij seksuele contacten met een vaste partner en
seksuele contacten met losse partners (De Graaf et al., 2005). Meisjes met een vaste partner zullen
vaker een condoom gebruiken naarmate dit meer overeenstemt met de sociale normen van de partner en
naarmate ze meer relationele macht hebben (Koning, 2004; Tschann et al., 2002). Naarmate de relatie
langer duurt (De Graaf et al., 2005) en naarmate de behoefte aan intimiteit een belangrijker motief voor
6
Zoals het Health Belief Model, de Social-Cognitive Theory, de Theory of Reasoned Action, de Theory of Planned Action en
het Information Motivation Behavioral Skills model.
76 RIVM Rapport 270232001