download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Zondige steden, preuts platteland?
over Nederland, zich uitstrekkend van de Zeeuwse eilanden tot aan Zuid-Friesland. 56
Het aar­
dige is echter dat deze zwakte tegelijkertijd als haar kracht kan worden geduid. Paradoxaal ge­
noeg gaat dat juist op voor de 'Serie B-gemeenten'. Als maar in gedachten wordt gehouden
dat het daarbij vooral gaat om in de protestantse middenzone van Nederland gelegen kleine­
re gemeenten, waar (bordeel) prostitutie nooit had bestaan of in de voorafgaande periode was
uitgebannen, als bovendien wordt verdisconteerd dat de plaatselijke rapporteurs waren gese­
lecteerd op grond van hun preoccupatie met (on)zedelijkheid, dan krijgen de uitkomsten in
zeker opzicht een meerwaarde - met bovendien een verrassende wending. Ze geven een in
haar soort unieke zedenschets van landelijk Nederland in het begin van de 20e eeuw, bezien
door de ogen van maatschappelijk betrokken, religieus actieve, moralistisch assertieve waar­
nemers.
De enquête van 1905 bevatte tien vragen, waarvan de zeven laatste vooral ingingen op het
wel en wee van meisjes die uit de gemeente 'naar de groote steden' vertrokken om daar werk
te zoeken als dienstbode, fabrieksarbeidster of anderszins. Op de meeste formulieren - ruim
zeventig - werd op deze vragen geantwoord dat dit verschijnsel zich ter plaatse niet voordeed.
Dertig correspondenten gaven op dat het ging om enkele meisjes per jaar, 24 antwoordden
dat het in hun gemeente inderdaad veel meisjes betrof. De meesten van hen gingen richting
Amsterdam, Rotterdam en Den Haag, maar ook middelgrote steden als Arnhem, Breda en
Groningen werden genoemd.
Over hun wederwaardigheden aldaar liepen de meningen uiteen. Van de meisjes die uit
Oud-Vossemeer op het Zeeuwse eiland Tholen naar Rotterdam en Den Haag trokken, was
'niets verkeerds bekend'. Vanuit het Brabantse Oosterhout vertrokken jaarlijks zo'n tachtig
meisjes, de meesten naar Rotterdam, en 'velen gaan daar den verkeerden weg op'.
De eerste drie vragen van de enquête handelden over de zedelijkheidstoestand onder de
achterblijvers in deze kleine gemeenten. Deze vragen werden door vrijwel alle corresponden­
ten beantwoord en lenen zich goed voor kwantificering. 'Hoe is de toestand op zedelijk gebied
in Uwe gemeente?' luidde de eerste. 'Redelijk goed' tot 'zeer goed', antwoordde bijna drie­
kwartvan de invullers, 'matig' tot 'zeer ongunstig' de overigen. Over het algemeen heerste dus
tevredenheid. 'Komen er veel onwettige geboorten voor?' was de tweede vraag. 'Geen of wei­
nig', was het antwoord van liefst 87 procent; tien procent hield het op 'nogal' of 'tamelijk' en
slechts drie procent antwoordde volmondig bevestigend. Dat mocht geruststellend heten.
Maar dan de derde vraag, kernachtig geformuleerd: 'Veel gedwongen huwelijken?' En hier
begint de verbazing, want van dezelfde correspondenten die in meerderheid zo tevreden wa­
ren over de algehele zedelijkheidstoestand in hun woonplaats, antwoordde op deze vraag
slechts negentien procent 'geen of weinig'; 32 procent oordeelde 'nogal' of 'tamelijk' en liefst
49 procent 'veel' of 'zeer veel'. Met andere woorden, de antwoorden op de vragen twee en
drie leverden bijna omgekeerd evenredige percentages op. Met weer andere woorden, er
mochten dan volgens de invullers van de enquête weinig onwettige geboorten plaatsvinden in
hun gemeenten, ze constateerden wel opvallend veel gedwongen huwelijken. 57
56 Vgl Hans Knippenberg, De religieuze kaart van Nederland. Omvang en geografische spreiding van de godsdienstige gezindten
vanaf de Reformatie tot heden (Assen/Maastricht 1992).
57 Enquête zedelijke toestand in 140 gemeenten door het Informatie-Bureau tot Bescherming van Vrouwen en Meisjes
eind 1905 in: (nog ongeïnventariseerde) archiefstukken uit de administratie van de Nederlandsche Vereeniging
tegen de Prostitutie en het Nationaal Comité tot Bestrijding van den Handel in Vrouwen en Kinderen en van
de Pornographie, die behoren tot de collectie van de Mr. A. de Graafstichting uit de periode 1898-1939 (tijdelijk in
beheer bij Pieter Koenders, dankzij wiens zeer royale medewerking het archief kon worden geraadpleegd).
28'.)