download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Hans de Waardt
'Dat sy die vrouwen lieff hebben':
magische middelen om mensen te manipuleren (1500-1800)
Magische handelingen zijn bedoeld om buitennatuurlijke krachten te manipuleren. Er zijn
maar weinig culturen op de wereld waarin niet algemeen geloofd wordt in de kracht van zul­
ke manipulaties en hun vermogen om het leven van de mens te beïnvloeden. Weliswaar is het
in de westerse samenleving minder gangbaar geworden om de macht van de magie openlijk
te erkennen. Maar dat is, vergeleken met de situatie in andere culturen, zowel in het heden
als in het verleden, uitzonderlijk.
Bij magie gaat het er om, dat men probeert om met krachten die niet tot het domein van
de natuur behoren bepaalde effecten te bewerkstelligen of situaties te creëren binnen het do­
mein van de natuur. Men maakt als het ware een uitstapje buiten de empirisch waarneemba­
re werkelijkheid om met behulp van buitengewone middelen een bepaald doel te bereiken.
Het magische wereldbeeld heeft dus twee hoofdcomponenten. De basispremisse is de aanna­
me dat er buiten de natuurlijke, dat wil zeggen de zintuiglijk waarneembare wereld, nog een
andere werkelijkheid bestaat die door een gewone sterveling niet kan worden gezien of an­
derszins kan worden ervaren. Ten tweede neemt iemand die magisch denkt aan, dat er een
bijzondere vorm van causaliteit bestaat die zich onttrekt aan de natuurwetten. De krachten
die zich in de buitennatuurlijke wereld bevinden, kunnen bepaalde effecten te weeg brengen
in de natuurlijke wereld.
Deze omschrijving geeft aan wat het magisch denken inhoudt, maar zij voldoet toch niet
geheel en al. Want niet alleen personen die magisch denken nemen aan dat er buitennatuur­
lijke machten bestaan. De genoemde premissen vormen in wezen ook de basis voor elke reli­
gieuze overtuiging. Magie heeft echter een negatieve connotatie omdat zij vaak op één lijn
wordt gesteld met bijgeloof. Onderzoekers die zelf religieuze overtuigingen hebben, willen
daarom graag afstand creëren tussen 'magie' en 'religie'. Er zijn dan ook al vele pogingen ge­
daan om deze twee begrippen conceptueel van elkaar te scheiden. Maar het is tot op heden
niet gelukt definities voor deze twee begrippen te vinden die elkaar volstrekt uitsluiten.
Een eeuw geleden deed de Britse etnoloog James Frazer in zijn The golden bough een poging
de concepten magie, religie en wetenschap te onderscheiden. 1
Hij stelde dat beoefenaars van
de magie ervan uitgaan dat zij een buitennatuurlijke macht kunnen dwingen voor hen te wer­
ken, terwijl personen die louter religieus te werk gaan alleen maar hopen dat de goddelijke
macht die zij aanroepen hen wil bijstaan. In navolging daarvan is sindsdien met name in de
Engelstalige literatuur telkens weer geprobeerd een scherpe afbakening te ontwerpen waar­
binnen elk van deze drie wereldbeelden een eigen plaats zou hebben, los van de andere. Het
probleem ligt niet bij de definiëring van de denktrant die Frazer onder de noemer 'weten­
schap' - science- afzonderde van de andere twee. Hij dacht daarbij aan een wereldbeeld waar­
binnen alleen causale verbanden worden erkend die beperkt blijven tot de empirisch waar-
1 James Frazer, The golden bough. A study in magie and religion (Ware, Hertfordshire 1993) 711-712. Het betreft hier een
herdruk van de verkorte versie die door Frazer in 1922 werd verzorgd. Oorspronkelijk telde het werk twaalf delen
die tussen 1890 en 1915 zijn verschenen.
19(i