download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

'Dat sy die vrouwen lieff hebben'
voor haar borst waarop geschreven stond 'bedriegster'. Voorts werd zij voor zes jaar uit Den
Haag verbannen. Zij was geboren te Voorburg, maar woonde in 's-Gravenhage en had zich
daar bezig gehouden met 'kaart en planeet ligten' en 'het voorschrijven en verzorgen van
zeer nadelige medicamenten voor swangere vrouwen'. 36
Er waren in deze tijd geen waarzeggers meer die beweerden, dat zij ervoor konden zorgen
dat de geesten van gestorven dierbaren het goed zouden hebben in het hiernamaals, zoals bij­
voorbeeld Tryn Jans van Hamburg dat in het begin van de 17e eeuw nog had gedaan. Wel lie­
ten zij zich er soms op voorstaan dat zij een verschijning konden oproepen. Willemijn Hoe-
bert bijvoorbeeld, die in 1800 voor zes jaar uit Den Haag werd verbannen, voorspelde meisjes
de toekomst. Zij verbrandde speelkaarten, vermengde de as daarvan met zout en onder het
uitspreken van een Onze Vader verbrandde zij dit 'poudre de sijmpathie'. In de rook die dan
ontstond kon een meisje het gezicht van haar toekomstige echtgenoot zien. De politie van
Den Haag nam het hoog op dat Willemijn zo wat bijverdiende. Een diender vermomde zich
als zeeman en bezocht in gezelschap van een vrouw de waarzegster. Willemijn trapte in de val
en kon worden gearresteerd. 37
Conclusies
In de overgrote meerderheid van de voorbeelden die hier zijn gegeven, ging het niet om to­
verijprocessen waarbij de beklaagde er van werd beschuldigd een pact te hebben gesloten met
de duivel en de heksensabbat te hebben bezocht. In de 16e eeuw werden in rechtszaken, waar
die beschuldigingen wél werden ingebracht, de verdachten vaak met behulp van speciale fol-
tertechnieken de meest bizarre bekentenissen afgedwongen. 38
Dit soort bekentenissen kan
daarom alleen met grote voorzichtigheid worden gebruikt om gegevens te verzamelen over
de opvattingen van tijdgenoten aangaande toverij en magie. Dat geldt bijvoorbeeld voor de
bekentenis van Ffye Li evenheers uit f566, die hierboven aan de orde kwam. Toch gaf Ffye, af­
gezien van de magische techniek om drankzuchtige echtgenoten tot meer zelfbeheersing te
brengen, niets toe van wat haar verder ten laste werd gelegd. De Amsterdamse schout gaf blijk
van weinig belangstelling voor de magische handelingen waarvan zij toegaf dat zij die had ge­
bruikt. Daarom ben ik geneigd aan te nemen dat zij niet buitensporig zwaar is gefolterd en al­
leen bekende wat toch al uit andere bron vernomen was.
Nadat de Hoge Raad het gebruik van tortuur of de waterproef in toverijzaken onmogelijk
had gemaakt, kwamen dergelijke processen vanaf de jaren negentig van de 16e eeuw in Hol­
land vrijwel niet meer voor. Voordien werden verdachten net zo lang gefolterd tot zij beken­
den anderen met hulp van de duivel te hebben betoverd. 39
De autoriteiten neigden er vanaf
het einde van de 16e eeuw steeds meer toe verhalen over toverij met een korreltje zout te ne­
men. Zij hoorden de verklaringen aan van mensen die beweerden betoverd te zijn, en lieten
die indien nodig vastleggen in een dossier. Maar de toverij of de magie interesseerde hen in
wezen niet meer, en daarom oefenden zij ook geen druk meer uit op getuigen of beklaagden
om hun verklaringen in een bepaalde richting bij te stellen. De Amsterdamse regent Bonte­
mantel bijvoorbeeld veranderde niets aan de inhoud van de teksten die hierboven werden ge-
36 GA 's-Gravenhage, ORA-'sG, inv.nr. 112, fol. 354-356.
37 Ibidem, fol. 6-8; ibidem, inv.nr. 875: verhoorverslagen (ongefolieerd).
38 De Waardt, Toverijen samenleving, 92-101.
39 De Waardt, Toverij en samenleving, 121-126.
212