download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Planeten, bloed, vreemde geboorten en leesbare handen
'Dat sy die vrouwen lieff hebben'
In de meeste voorbeelden die tot nu toe aan de orde kwamen, speelden mannen hoofdzake­
lijk een lijdende rol. Zij werden gemanipuleerd met behulp van magie, maar maakten slechts
zelden gebruik van buitennatuurlijke krachten om vrouwen te laten doen wat zij wilden. Ac­
tief gedrag van mannen lijkt in deze zaken inderdaad slechts bij uitzondering te zijn voorge­
komen. Toch zijn er wel voorbeelden van mannen die probeerden met magische middelen
vrouwen te bewerken. In Gorinchem werden in 1608 enkele personen verbannen die 'als een
heyden' rondliepen, die dus een zigeunerleven leidden. Een van hen, Annitgen Thomas uit
Vlaanderen, bekende mensen de hand te hebben gelezen en 'de luyden wat wys te maecken
die't gelooven willen'. Ook gaf zij toe aan 'seecker jongman eenige cruyden behandicht te
hebben, hem wysmaeckende dat se dienen souden tot het crygen vande liefde van een jonge
dochter'. 13
Enkele jaren daarvoor, in 1595, ontkende te Rotterdam de apotheker Jacob An-
driesz dat hij iets van zulke dingen wist, toen hij ervan werd beschuldigd een poeder te heb­
ben gemaakt waardoor mannen van hun vrouwen werden losgemaakt. Jacob erkende dat een
zekere Clara Jansdr hem wel had gevraagd zo'n middel te maken. Maar naar zijn eigen zeg­
gen had hij geantwoord 'dattet nyet doenlick was'. 14
Er waren dus ook wel mannen die betrokken waren bij dit soort magische handelingen.
Maar wanneer in de bronnen wordt uitgelegd hoe de kennis omtrent deze magie werd door­
gegeven, blijkt dat deze vooral circuleerde in netwerken van vrouwen. De carrière van de
waarzegster Maritgen Jans van Delft is wat dat betreft vergelijkbaar met de manier waarop eer­
dergenoemde Ffye Lievenheers en Marij Gerritsdr aan hun magische kennis waren gekomen.
Maritgen werd in 1610 uit Gorinchem verbannen. Zij was twee keer getrouwd geweest, beide
keren met soldaten. Nadat ook haar tweede echtgenoot was gesneuveld, had zij de kost ver­
diend met wassen en schuren. Van een andere vrouw had zij geleerd hoe zij een kwade man
goed moest maken en in Gorinchem had zij met die kunst een vrouwelijke klant geholpen.
Ook had zij geprobeerd daar een zieke vrouw te genezen. Zij bekende dat zij te Vlissingen ge­
vangen had gezeten op verdenking van kwaadaardige toverij. Iemand was 'door haer gesicht
qttalick geworden'. Uiteindelijk had men haar daar weer zonder verdere bestraffing laten
gaan. De schepenen van Gorinchem besloten daarentegen om haar te verbannen. 15
Maritgen Jans had echter nog meer talenten. Zij las ook planeten, zoals dat werd genoemd,
en kon dus door het firmament te bestuderen de gegevens verzamelen waar haar klanten om
vroegen. In Amsterdam had zij een andere vrouw, omdat die kon lezen, het advies gegeven ook
zo de kost te verdienen. Wie in staat was de stand der planeten te interpreteren kon informatie
krijgen over uiteenlopende zaken. Zo kon onder andere worden achterhaald hoe het stond
met de kansen die iemand had op de markt van liefde en geluk. In 1678 bijvoorbeeld beroem­
de de Delftse weduwe Abigail Jans zich er ten overstaan van een andere vrouw op dat haar
knecht 'haer door Godt toegevougt was ende dat sij sijn planeet hadt laeten leesen'. 16
Het idee dat men de toekomst van een persoon te weten kon komen door de planeten te
lezen was op zich niet vreemd. Tot ver in de 17e eeuw waren chirurgijns en academisch ge­
vormde geneesheren gewoon het juiste moment voor bepaalde medische ingrepen te bepa-
13 GA Gorinchem, Oudrechterlijk archief (hierna ORA-G), inv.nr. 190, fol. 145-146.
14 N. Alting Mees, 'Uit het protocol van Jacob Symonszn notaris publicq binnen Rotterdam', Rotterdams jaarboekje serie
1, 10 (1912) 121-122.
15 GA Gorinchem, ORA-G, inv.nr. 190, fol. 174-175.
16 GA Delft, Oudrechterlijk archief (hierna ORA-D), inv.nr. 60, 8 oktober 1678. Met dank aan Manon van der Heijden.
2O:Ï