download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Rein van der Wiel
De onbeantwoorde liefde van Eduard Karsen voor Sara de Swart*
Beeldhouwster Sara de Swart (1861-1951) werd bij haar dood door de dichter Jan Engelman
- u weet wel, van dat meeslepende liefdesgedicht 'Ambrosia, wat vloeit mij aan - in De Groe­
ne Amsterdammer 'de muze van De Nieuwe Gids' genoemd. Dat deed hij ten onrechte: haar per­
soon was voor zo'n epitheton ornans te omstreden geweest. Maar het is waar dat 'Saar' de Swart
zich vol overgave in het Amsterdamse artistieke leven stortte toen ze op 26-jarige leeftijd van­
uit Arnhem in de boetseerklas van de Rijksschool voor Kunstnijverheid terecht kwam. Ze
werd een trouw supporter van de schilders en schrijvers die tot de kring van De Nieuwe Gids be­
hoorden.
Een van die Amsterdamse schilders was Eduard Karsen (1860-1941), een verlegen en in
een droomwereld levende jongen, die verstilde landschappen en stadsgezichten maakte waar
zelden een mens op te zien is. Karsen hoorde een vriend over Saar spreken en op dat moment
in 1888, toen zij 27 en hij 28 was, begint dit verhaal van zijn gesublimeerde en onbeantwoor­
de liefde. Hij beschreef zijn wanhopige, hartstochtelijke strijd in een bewaard gebleven en in­
middels gepubliceerd cahier.
Veel mensen hebben mythen nodig om de wereld en het verdriet van die wereld hanteerbaar
te maken; men kan immers maar moeilijk leven met feitelijke constateringen, waartegen zich
het hart met zijn illusies en verwachtingen tot het uiterste verzet. De mythe verenigt ogen­
schijnlijk onverzoenbare antipoden en voldoet op die manier aan de behoefte van de mens
om verschoond te blijven van ontnuchterende onthullingen. De mythe van de vrouw die een
spoor van vernielingen achter zich trekt, is een van die ingewortelde en met de tijd niet we­
zenlijk veranderende self-fulfilling prophecies: de man verzon haar en de man is ook degene die
de mythe zou moeten ontzenuwen.
De 19e eeuw mag een specialiste genoemd worden als het gaat om de afbeelding van de
vrouw als symbool: de vrouw als muze, de vrouw als noodlot, als verleidster en ondermijnster
van de man, én de vrouw als kwijnende, stil aan een ernstige ziekte lijdende Verhevene. Kier-
kegaard schreef: 'Een vrouw zijn is iets zo vreemds, zo verwards, zo gecompliceerds, dat geen
enkele benaming het kan uitdrukken, en de vele benamingen die er voor zijn, zijn onderling
zo tegenstrijdig, dat alleen de vrouw het kan verdragen. De man kan het weten, want alleen
aan hem openbaart zij wat hij haar wezen acht [...]. In de vrouw ziet de man alles wat hij hoop­
te, vervluchtigen, in haar ziet hij wat goed was, verslechteren, in haar ziet hij zijn illusies ver­
zuren.' 1
Misschien is dit au fond in zichzelf en het leven teleurgesteld zijn er de oorzaak van
dat de man wel vast moest houden aan de mythe van het bedrieglijke, want dubbelhartige ka­
rakter van de vrouw; haar karakter legitimeerde zijn falen. De mythe van de zowel fragiele als
fatale vrouw: een gesublimeerde neurose.
* Dit artikel is een bewerking van 'Een droom rond Saar de Swart. Eduard Karsens romantic agony', dat verscheen in
DeRevisorl (1984) 63-70 en hier met toestemming van De Revisor opnieuw wordt gepubliceerd. Karsens 'dagboek',
het ego-document waaruit hier veelvuldig geciteerd wordt, is gepubliceerd onder de titel: J. Eduard "Karsen, Een
droom en een scheidsgerecht. Een relaas bezorgd en ingeleid door Rein van der Wiel (Amsterdam 1986).
1 Geciteerd uit: S. de Beauvoir, De tweede sekse (8e druk; Utrecht 1982) 187.
251)