download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

De onbeantwoorde liefde van Eduard Karsen voor Sara de Swart
De droom beschreef Karsen als volgt: 'De golven namen mij op. Ik droomde alles dooreen,
ik zag haar achter een doorzichtig schot, ik had haar voor het grijpen, maar ik kon niet bij haar
komen. Ik zag haar als een koningskind, vlammende zoo schoon. O, de kruik gaat zoo lang te
water tot hij breekt. Ik verstopte mijn hoofd onder mijn kussen, alsof ik de schuldige was. Ik
keerde mij om en viel eindelijk in slaap op mijn hooge toren. Een eindelooze rouwstoet van
schoone kinderen vulde de straat beneden, voorafgegaan door de schoonsten, die achteruit
liepen en treurmuziek maakten met het gezicht naar een kleine zwarte rouwkoets. Een won­
derlijk licht zonder oorsprong verlichtte de koets binnenin. Twee wonderschoone kinderen
droegen het verheerlijkte 'Doode Kind' dwars over de knieën. En uit de straten daarachter en
om de hoeken vandaan, kwamen eindeloos veel kinderen en volgden de kleine koets met 'Het
Kind' dat ter ruste werd geleid. - En in de straat, boven de huizen in de verte, scheen een ge­
dempt vreemd licht in de lucht, zooals dat wel is, in den vroegenlate najaarsmorgen.'
In deze droom combineerde Karsen een jeugdherinnering aan het te grave dragen van een
vriendje met literaire beelden: de beroemde koningskinderen die elkaar niet bereiken kon­
den omdat het water te diep was, en Poe's Annabel Lee, waarin de koninklijke geliefde in het
koninkrijk aan de zee omkomt; ook in Poe's Ligeia komt de verheven vrouw aan haar einde,
en in Poe's Lenore staan de volgende regels:
Wretches! ye Ioved her for her wealth and ye hated her for her pride;
And, when she feil in feeble health, ye blessed her - that she died:
- How shallihe ritual then be read - the requiem how be sung. 10
Het kind als symbool voor het ongebrokene van lichaam en ziel, als de meest pure vorm van
bestaan kortom, waarin seksualiteit geen enkele rol speelt, vindt zijn oorsprong in de bijbel;
in het verlengde hiervan ligt misschien de Prae-Rafaëlitische vrouw met haar vaak etherische
schoonheid en waaiende haar, wier bleke puurheid de gedachte aan seks tot een schande
maakt. Deze droom zou een Symbolistisch schilderij avant la letlre genoemd kunnen worden;
alle elementen die Toorop enkele jaren later in zijn grote doeken, zoals in de in ongeveer
1891 ontstane De Ródeurs, Tuin der Weeën en het iets latere De drie bruiden, verwerkte, zijn in
Karsens droom aanwezig: de stoet, het meegesleept worden, de dood en de mooie dode, mu­
ziek, het wonderlijke licht waarvan de oorsprong onduidelijk, misschien vergeestelijking is, en
het dicht bijeen bestaan van het fatale en het fragiele. Een opvallende bijkomstigheid is dat
de tekening Fatalisme die Toorop in 1893 maakte, door Saar de Swart gekocht werd. De uitleg
van Toorop luidt: 'De zwarte, edele vrouwenfiguur staat gedrongen tussen vier uitgegraven
gaten als een verstarring, met de armen neergestrekt en de ogen vreemd starende, als verbit­
terd en wanhopend over het bestaan. Ze is verstrikt in de kronkelende macht van het noodlot,
dat zij met een hand in het graf terug tracht te duwen. [...] [Ojp de achtergrond een proces­
sie van maagden, zingende, met kaarsen in de hand, in plechtige, voorname, alle gelijke hou­
dingen, en gewaden, mooi geornamenteerd, [...] als symbool van hen die het leven willen ma­
ken tot een mooi, sereen iets, steeds zichzelf volmakende.' 11
Het is net of Saar de droom ken­
de, of Toorop hem kende, en of hij een synthese heeft gemaakt van Karsens droom en Saars
belichting van de affaire.
In deze droom komt een essentieel deel van Karsens wezen tot uitdrukking: hij wilde de
10 Poe, The teU-tak hemt and other writings, 394.
11 Geciteerd in Het symbolisme in Europa. Catalogus tentoonstellingenreeks Boijmans van Beuningen Rotterdam nov
1975 :juli 1976 (Rotterdam 1975) 229.
261'.