download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Zondige steden, preuts platteland?
Of, in de rake one-linervan dominee De Lange uit Rhenen: 'Dat men in een kleine plaats al­
les van elkander weet, is doorgaans het machtigste voorbehoedmiddel tegen onzedelijke ver­
houdingen'. Goed, de meeste boerenzoons en werkliedendochters doken eerst in de bedstee
en gingen pas daarna, als het moest, naar het stadhuis, maar dan gingen ze ook. Zo waren de
manieren ten plattelande, al sinds mensenheugenis, zo bleven de gebruiken, omdat te weini­
gen er kwaad in zagen. Het was gebonden ontucht, gepleegd tussen aanstaande echtgenoten,
en dan heette het nachtvrijen en mocht het. Dat was, we zeggen het mevrouw Van Duyven-
boode-Pennings uit Heukelum na, van een andere morele orde dan losse seksuele contacten
tegen betaling met willekeurige partners. Zoals in de grote stad.
Of de middelgrote stad. Provinciehoofdsteden, regionale centra, plaatsen als Maastricht en
Zwolle, Dordrecht en Nijmegen, Groningen en 's-Hertogenbosch. Te klein om in op te los­
sen, groot genoeg om in te roeren. Het effect van de toegenomen zedelijke repressie was hier
onmiskenbaar, daar beperkt, ginds wisselend, nergens onverbiddelijk. Dat de bordelen er ver­
dwenen was zonneklaar. Dat deden ze uit zichzelf, weggeconcurreerd door spannender vor­
men van seksueel vermaak. Ze bezweken onder de klantafstotende hinderhagen van de Mid­
dernachtzending. De buurt pikte het niet langer. Of ze werden uiteindelijk verboden, door
het plaatselijk gezag, door de landelijke politiek. Verdwijnen deden ze, in alle middelgrote
steden. Anders lag het met de prostitutie zelf. Die werd er weliswaar teruggedrongen, in Lei­
den meer, in Middelburg minder, maar verdwijnen? Nee. Uit het gezichtsveld, buiten ge-
hoorsafstand van de oppassende burger, ja, dat wel. Prostitutie werd verhuld, verheimelijkt,
versluierd, daardoor zintuiglijk minder waarneembaar en daardoor zedelijk minder aanstoot­
gevend.
En prostitutie verkaste. Van klein en middelgroot naar groot, van dorpsstraat en markt­
plein naar stadswijk. Landelijk gezien was het trefwoord 'concentratie', concentratie van de
prostitutie in Amsterdam, Rotterdam, Den Haag. Binnen de drie grote stéden was de bewe­
ging echter precies omgekeerd. Hier was de typeringjuist 'fragmentatie', fragmentatie van de
prostitutie in kleine zelfstandige eenheden, om het maar eens modelmatig uit te drukken,
verspreid over oude en nieuwe wijken, niet meer in de vorm van bordelen, maar onder het
mom van kroegen, sigarenwinkels, café-chantants, hotels, melksalons, verhuurde kamers niet
te vergeten. Deze ontwikkeling deed zich voor aan de Maas, langs de Amstel en achter de dui­
nen. Er waren wel onderlinge verschillen, in snelheid en felheid van het bevoegd gezag, in an­
ticiperen en reageren van de branche, in getallen en verhoudingen, maar de essentie was ge­
lijk. De bordelen verdwenen, de prostituees bleven, in telkens nieuwe schijngestalten, en
naarmate de drie steden groeiden - en nimmer groeiden ze onstuimiger dan in deze perio­
de - in steeds groteren getale.
Het was een proces dat al in de laatste decennia van de 19e eeuw was ingezet, en dat door
de plaatselijke bordeelverboden en de zedenwet alleen maar werd versneld. Alle verbodsbe­
palingen ten spijt bleven Amsterdam, Rotterdam en Den Haag over als de enige echte vrijste­
den van het land, in de dubbele betekenis van het woord, toevluchtsoorden van anonimiteit
voor de elders gemerktekende prostitutie. Niet langer beschermd als wettige ontucht, niet
meer verdedigd als noodzakelijk kwaad, kon zij alleen nog ongestraft terecht in de grote stad.
Buurman Van Straten, die tuinder Hein Rodenburg waarschuwde voor de grote stad, had dus
wel degelijk gelijk: Rotterdam was in moreel opzicht bedreigend, de bordeelprostitutie, offi­
cieel verboden verwerd er tot straat-, park- en stille-huizen-prostitutie, het kwaad liet zich niet
beteugelen, laat staan vernietigen, maar paste zich soepel aan aan wat wet- en regelgeving aan
29!!