9. Sayı; TURAN-SAM KIŞ Sayısı, 2011

ІІ.Қазақ тіліЕлҚұрлықМекен, жайОрынТерриториямезет1.Кез,2.Рет, жөн3.БеталысТатар, түрік, алтай, телеуіт, өзбек, қарайым, башқұрт жəне əзірбайжантілдерінде мысты “бақыр” деп жалпы, бастапқы мағынасымен атаса, қазақ тілінде олмыстан жасалған заттарды “ұсақ ақша”, “ыдыс”, “шелек” деп атайды, яғни мұндағықатыстық елестету, интегралсема заттардың жасалған материалдарымен байланысты.Осы негізде мыс материалдар татар, түрік, алтай, телеуіт, қарайым, башқұрт, өзбектілдерінде, мыс ақша өзбек, түркімен, түрік, қырғыз тілдерінде, мыс ыдыс түрік,түркімен, өзбек, гагауыз, қырғыз, ұйғыр тілдерінде, есік ілгегі қарайым тілінде атау алған.М.Қашқаридың “Сөздігінде” “ұсақ аңдар терісі” деген мағынада қолданылғанішік сөзі – қазіргі түркі тілдерінде киімнің, үй жиһазының, ер-тұрманның атауы. Киіматауларының өзі дене киімі, қол киіміне атау болған.Ішік(аң терісі)Сырт киім:а) Дене киімі:Тері тон (ққал., сал., түрк.).Қаптама тон (қырғ.).Аң, мал терісінен тігілген тон (түрк.).ə) Қол киімі:Қолғап (тат.).(тат.).Үй жиһазы:Сырма көрпеТөсеніш (тат.)Ер-тұр-ман:1) терлік(қырғ., ұйғ., түрк.,тат., өзб., хақ., ноғ.).“Ішік” сөзі 3 лексикалық-тақырыптық топқа, 7 лексикалық-семантикалық топқажіктелгенмен, семалық жағынан материалдық тектестікте жəне бір ғана лексикалықграмматикалықтоптан болып тұр.Үрку сөзінің Орхон ескерткіштеріндегі (VІІІ ғ.), Тойок жазбасындағы (ІХғ.).М.Қашқаридың “Сөздігіндегі” (ХІ ғ.) мағынасы – жалпы “қорқу” ұғымын білдірген. Бұлұғым көптеген қазіргі түркі тілдерінде де сақталған. Адамның, малдың, құстыңшошынуы, селк етуі, қашуы мағыналары қазақ, ұйғыр, түркімен, түрік, қырымтатарлары, қарайым, өзбек, сары ұйғыр, əзірбайжан тілдерінде бар. Сонымен қатар үркусөзінің қазіргі түркі тілдерінде, мəселен, түркімен, түрік, құмық, ноғай тілдерінде“жатырқау”, түрік тілінде “өсімдіктің өсім бермеуі”, тағы да сол түрік тілінде “жараныңжарылуы”, хақас тілінде “жоғалу” деген мағыналары бар. Мұнда жалпы қимыл-қозғалысқалпын белгілейтін тақырыптық топ іштей қазіргі түркі тілдерінде адамның, малдың,құстың, өсімдіктің қимылдық қалпын білдіретін тақырыптық топтарға сараланыпқолданылады.Жал сөзі түркі ескерткіштері мен қазіргі түркі тілдерінде шүйде, желке, ердіңқасы, шоқтық, адыр, асу, құс айдары, шаш, ат кекілі деген 9 мағына беру арқылы, яғни9 лексикалық-семантикалық топқа жіктеліп, орын, пішін, материал дегенинтегралсемалар арқылы жан-жануар, құстың дене мүшесі, зат бөлігі, жер бедері атауыдеген 3 лексикалық-тақырыптық топқа жіктеледі. Бірақ 9 лексикалық-семантикалықтопқа, 3 лексикалық-тақырыптық топқа жіктелген жал сөзі бір ғана лексикалықграмматикалықтопқа бірігіп, зат есімдер болып тұр. Кесте түрінде:ЖалЛексикалық-тақырыптық топтар15