9. Sayı; TURAN-SAM KIŞ Sayısı, 2011

ал хақас тіліндегі жоғары сөзі, якут тіліндегі арқа сөзі батыс деген синонимдікқатарларды құрайды.Түркі тілдеріне ортақ лексикаға тəн тағы бір семантикалық құбылыс – ололардың антонимдік жұпта болуы. Мəселен, іні деген сөздің көптеген түркі тілдерінде“жасы кіші туысқан ұл” деген мағынасымен қатар түрік диалектісінде “жасы кішітуысқан қыз” деген де мағынасы бар.Ақа сөзі антонимдік мағынада əйел адамды (əпке – сұйғ.) жəне ер адамды (əке –түр., түрк., қырғ., ққал., өзб., як.; аға – түр., қарай., тат., өзб., ұйғ., лоб., алт., тув., түрк.,як., қаз. Батыс Қазақстан диалектісі; ата – түр., қ.-б., як., шор) атайды. Ұрық сөзіқарағас, тува тілдерінде ұл деген, тува тілінде қыз деген мағыналарда, ес сөзі түрік,гагауыз тілдерінде күйеуі деген, түрік, гагауыз, алтай тілдерінде əйелі дегенмағыналарда, үсті сөзі түрік тілінде солтүстік, якут тілінде оңтүстік деген мағыналарда,якут тілінде шың жəне шыңырау деген қарама-қарсы мəнде қолданылады. Ерте сөзіқазақ тілінде бұрын, гагауыз, түркімен, өзбек, қарағас, ұйғыр, түрік, лобнор тілдеріндеертең мағыналарында, жұпар сөзі түрік, қырғыз, қарақалпақ тілдерінде хош иіс, якуттілінде сасық иіс деген мағыналарда, ие сөзі якут тілінде сақтаушы, кие, чуваш тіліндезұлым рух деген мағыналарда, жоғары деген сөз хақас тілінде батыс, түркімен тіліндешығыс, якут тілінде, түркімен, ұйғыр диалектісінде солтүстік деген мағыналардақолданылады. Түркімендердің шығыс пен оңтүстікті, ұйғырлардың оңтүстік пенсолтүстікті, якуттардың оңтүстікті жоғары деп атауының себебі ол халықтардың жербедерінің сол аталған бағытқа қарай жоғары, өр, биік болуымен байланысты.Ұғым – жалпы жəне жеке заттар мен құбылыстардың ұқсас жəне ерекшебелгілерін айқындайтын ойлаудың басты элементі. Ұғым жалпы ұғым, жалқы ұғымболып жіктеледі. Осыған байланысты тілдегі сөз мағыналары да жалпы мағына, жалқы,жеке мағынаға бөлінеді. Мəселен, “апа” десек, жалпы жасы үлкен əйел адам, “аға” –“жалпы жасы үлкен ер адам”, “іні” – “жалпы жасы кіші ұл бала”, “қайын жұрт” дегенжалпы мағынаның қайын ата, қайын ене, қайын апа, қайын аға, қайын іні, қайын сіңілі,балдыз деген жеке, нақты мағыналары бар. Мысалы, іңір сөзінің жалпы ұғымықаракөлеңке. Осы қаракөлеңкелік ұғымды əрбір түркі тілі өздерінше саралап əкетеді:Ымырт (түрк., қарай., қырғ., ққал., тат., башқ., сұйғ., қарағ., тув., чув., қ.-б.);кешкі кез (түр., қарай., қ.-б., қырғ., ққал., тат., сұйғ., алт.); түн (қарағ.); таңсəрі(қаз., түр., қарағ.); сағым (шор.) (1-сурет).1-сурета) Ымыртə) Кешкі кезə) Кешкі кез7