9. Sayı; TURAN-SAM KIŞ Sayısı, 2011

qanunlara tabe olan və indiyə qədər məlum olmayan yeni anlayışlar daxil etməkolar.Məsələn, üç ölçülü fəzaya analoq olaraq n-ölçülü fəza anlayışı daxil edilmişdir; tənliklərnəzəriyyəsi-konsepsiyalar nəzəriyyəsi; analogiyaya görə onluq say sistemindən ikilik saysistemini asan başa düşmək olur və s.L.D.Landau və E.M.Lifşits uyğunluq analoqlaşdırmasını kvant mexanikasındanklassik mexanikaya limit keçidinin necə həyata keçirildiyini izah etmək üçün istifadəetmişlər.Bunun üçün onlar klassik və kvant mexanikası arasındakı münasibəti, dalğa vəhəndəsi optika arasındakı münasibətlə analoqlaşdırırlar [13].Kvant mexanikasında elektron dalğa funksiyası ilə təsvir olunur və onunlaelektronun koordinatı tapılır. Dalğa funksiyası xüsusi törəməli diferensial tənliyin həlli kimitapılır.Dalğa optikasında elektromaqnit dalğaları elektrik və maqnit sahə vektorları ilə təsvirolunur və onlar da xətti diferensial tənliyin həlləridir (Maksvel tənlikləri).Klassik mexanikada elektrona maddi zərrəcik kimi baxılır və onun trayektoriyasıhərəkət tənliyi ilə müəyyənləşir. Həndəsi optikada işıq müəyyən trayektoriya - işıq şüası üzrəyayılır. Bu analoqluq belə nəticə çıxarmağa imkan verir: kvant mexanikasından klassikmexanikaya limit keçidi dalğa optikasından həndəsi optikaya keçidə analoqdur.Tələbə axtarış prosesində uyğunluq analoqlaşdırmasının vasitəsilə onun üçün yeniolan anlayışı tapa və dərk edə bilər.Təlimdə struktur - funksional analoqlar da vacib rol oynayır.Onların mahiyyətibundan ibarətdir: strukturların oxşarlığından funksiyaların oxşarlığı və əksinə, funksiyalarınoxşarlığından strukturların oxşarlığı nəticəsi alınır. Struktur- funksional analoqlaşdırmasınagörə mühakimələrin strukturu şək.3-də (6) göstərilmişdir.Analoq hesablama maşınları bu analoqluq əsasında qurulmuşdur. Belə qurğununişi “Fizikadan Feynman mühazirələri” kitabında təsvir olunmuşdur: ”Tutaq ki, avtomobildüzəldirik və onun çala-çuxurda nə dərəcədə titrəməsini bilmək istəyirik. Elektrik sxemiyığırıq, sxemdə induktivlik təkərlərin ətaləti, tutumlar təkərlərin elastikliyi, rezistorlaramortizatorların müqaviməti haqqında məlumat verir və s. Nəhayət, biz maşinin bütünhissələrini sxemin elementləri ilə əvəz edirik.Sxemə generatordan gərginlik verək. Uyğunkondensatordakı yükü ölçməklə təkərlərin yellənməsi haq-qında məlumat ala bilərik. Tutaq ki,yükü ölçməklə avtomobilin çox güclü sil-kələnməsi qərarına gəldik. Rezistorun tutacağınıfırlatmaqla amortizasiyanı idarə et-mək olar və s. Beləliklə, butün sazlamanı elektrik sxemininköməyilə aparmaq olar”.Hazırki dövrdə sistemləşdirici analoqlaşdırmanın tətbiqi xüsusi məna kəsb edir.Burada müqayisə olunan obyektlər arasındakı oxşarlıq ümumi prinsipdən, ümumimüddəadan çıxır və yəqin ki, təsadüfi yox , onların eyni təbiətli olmaları ilə şərtlənir, çünkianaloq və öyrənilən obyekt eyni sistemə daxil olur. Sistemləşdirici analoqlaşdırma biliklərindərinləşdirilməsini, anlayışların ierarxiyasının dərindən dərk edilməsini təmin edir.Sistemləşdirici analoqlaşdırmaya görə mühakimələrin strukturu şək.3-də (7) göstərilmişdir.L.İ.Mandelştam və N.D.Papaleksi müxtəlif təbiətli rəqslərin və dalğaların eynibaxımdan öyrənilməsinin məqsədəuyğunluğunu əsaslandırmaq üçün bu analoqlara müraciətetmişlər. L.İ.Mandelştamın sözlərinə görə, ” məhz belə yanaşma rəqslər haqqında təliməböyük məna və maraq verir. Bir oblastı öyrənərək , siz tamamilə başqa bir oblastdan intuisiyavə bilik alırsınız. Siz uzağa gedən analoqlaşdırmalar apara bilərsiniz; optikada qaranlıq yerlər,mexanikada rəqslərin öyrənilməsi zamanı işıqlandırıla bilər və s. "[15, с.429].S.E.Kamenetckiy, S.P.Bondar qeyd edirlər ki, analogiyaya görə əqli nəticəninhəqiqətəuyğunluğu müxtəlif dərəcədə ola bilər.Analogiyanın istifadəsinin elmi cəhətdənduzgün və metodik baxımdan məqsədəuyğun olması üçün aşağıdakı şərtlərin yerinəyetirilməsi zəruridir:a) obyektlərin (hadisələr,proseslər) oxşar əlamətləri həlledici və sayları maksimalolmalıdır;b) obyektlərin (hadisələr,proseslər) fərqli əlamətləri baxılan hadisələrinmahiyyətinə təsir etməməlidir və sayları minimal olmalıdır;Bizim tədqiqatımız [1] göstərdi ki, müxtəlif şəkilli analoqlaşdırmalara ğörə60