Evaluatie van Preventieve Ondersteuning ... - Trimbos-instituut

THEORETISCH KADER
1. Waarom dreigt overbelasting van mantelzorgers?
Dit hoofdstuk gaat allereerst in op de concepten (mantel)zorg en (over)belasting. Vervolgens komt
de dreigende overbelasting van mantelzorg aan de orde.
1.1 Zorg
Zorg (en daarmee mantelzorg) wordt vooral geassocieerd met directe praktische handelingen zoals
wassen, boodschappen doen en koken. Zorg is echter een veelomvattend concept. Deze paragraaf
beschrijft wat onder zorg verstaan kan worden.
Zorg werd aan het begin van de twintigste eeuw gezien als een activiteit die als vanzelf‐
sprekend door vrouwen werd verricht. Vanaf de jaren zestig werd de vanzelfsprekendheid van het
zorgen door vrouwen ter discussie gesteld door de vrouwenbeweging en vrouwenstudies. In eerste
instantie kwam dit tot uiting in theorieën over huishoudelijke arbeid. Deze onbetaalde arbeid gaf
vrouwen een plaats in de kapitalistische arbeidsverdeling. Vrouwen namen van nature en uit liefde
de huishoudelijke arbeid voor hun rekening en hoorden dat ook te doen. Gelijktijdig werd de
verantwoordelijkheid voor deze activiteit opgevat als onderdrukkend, aangezien het vrouwen zou
belemmeren in hun persoonlijke ontplooiing en maatschappelijke mogelijkheden (Gremmen, 1995).
In de jaren tachtig van de twintigste eeuw werd zorg opgevat als een relationele praktijk.
Zorg werd beschouwd als een belangrijk aspect van de vrouwelijke identiteit. Zorg is een activiteit
van vrouwen waardoor zij geaccepteerd worden en door middel waarvan zij het gevoel hebben een
plaats in de samenleving te hebben. In lijn met deze opvatting werd zorg een ‘labour of love’
genoemd. Deze formulering omvat twee belangrijke elementen van zorg: zorg als een activiteit en
zorg als een emotie (Graham, 1983). In de jaren negentig van de twintigste eeuw komen weten‐
schappers echter tot het inzicht dat mensen niet alleen uit ‘liefde’ voor elkaar zorgen, maar ook uit
plichtsgevoel, medelijden en gewoonte (Gremmen, 1995). Fisher en Tronto (1990) introduceren zorg
als een sociale praktijk. Tronto (1993, p. 103) definieert zorg als volgt:
a species activity that includes everything we do to maintain, continue or repair our ‘world’ so that we
can live in it as well as possible. That world includes our bodies, our selves, and our environments, all
of which we seek to interweave in a complex, life­sustaining web.
Tronto’s definitie is veelomvattend. Het verwijst naar zorg als het handhaven, het continueren en het
herstellen van onszelf en van anderen, in lichamelijke en sociaal‐emotionele zin, en van onze omge‐
ving. Het begrip zorg verwijst in Tronto’s visie naar praktische handelingen, maar ook naar mentale
handelingen. Zorg kan gezien worden als een proces dat bestaat uit vier onderling samenhangende
fasen:
1. ‘Zorgen om’ (‘caring about’): het herkennen van de zorgbehoefte en erkennen dat er zorg
nodig is. Deze eerste mentale fase vereist aandacht voor en betrokkenheid op anderen, hun
situatie en hun behoeften (‘attentiveness’).
2. ‘Zorgen voor’ (‘taking care of’): bepalen hoe adequaat gereageerd kan worden op de waar‐
genomen zorgbehoefte. (Iemand anders inschakelen is ook mogelijk.) Deze mentale fase ver‐
onderstelt een gevoel van agency en verantwoordelijkheid in het zorgproces (‘responsibili‐
ty’).
3. ‘Zorg verlenen’ (‘care‐giving’): het direct en op praktisch niveau tegemoet komen aan de
zorgbehoefte. In deze derde fase in het zorgproces zijn vaardigheden (‘competence’) vereist.
4. ‘Zorg ontvangen’ (‘care‐receiving’): het reageren van de zorgontvanger op de ontvangen zorg.
Deze laatste fase vereist een reactie van de zorgontvanger op de zorg (‘responsiveness’) om
te kunnen beoordelen of de zorg adequaat aansluit op de behoefte.
6