Evaluatie van Preventieve Ondersteuning ... - Trimbos-instituut

INLEIDING
Het Nederlandse overheidsbeleid rond zorgverlening is gericht op extramuralisering: het over‐
hevelen van zorg en behandeling naar de eigen leefomgeving. Opnamen in ziekenhuizen, psychia‐
trische instellingen en andere zorginstellingen duren korter en vinden in een later stadium plaats.
Deze ontwikkeling brengt met zich mee dat met name de dagelijkse zorg voor een belangrijk deel bij
de directe omgeving van de patiënt (familieleden, partners, vrienden) terecht komt. 75 procent van
de zorg aan mensen thuis komt voor de rekening van mantelzorgers (Timmermans, 2003).
Mantelzorgers zijn “mensen die voor hun zieke of gehandicapte familieleden, huisgenoten of
vrienden zorgen. Ze doen dit niet als beroepskracht of als georganiseerd vrijwilliger; de steun die ze
verlenen vloeit voort uit de relatie met iemand in het eigen sociale netwerk die hulp nodig heeft”
(Timmermans & De Boer, 2009, p. 200). De steun wordt gegeven omdat de ontvanger “tijdelijk of
langdurig niet in staat is zelf bepaalde dagelijkse taken te verrichten als gevolg van fysieke of
verstandelijke beperkingen of chronische psychische aandoeningen” (De Boer et al., 2009, p. 11). In
Nederland zijn 3.5 miljoen mantelzorgers waarvan er 1.1 miljoen langdurig en intensief voor hun
naaste zorgen (Oudijk et al., 2010).
Hoewel veel mantelzorgers geen substantiële problemen ervaren bij het verlenen van de
mantelzorg en het verlenen van de zorg voldoening kan geven, ervaren sommige mantelzorgers een
behoorlijke belasting en kunnen zij zelf ziek of depressief worden. In 2008 voelden ruim 450.000
mantelzorgers zich zwaar of overbelast (Oudijk et al., 2010). Overbelasting van mantelzorgers kan,
naast een eerdere opname van de patiënt, leiden tot een verhoogde kwetsbaarheid voor gezond‐
heidsproblemen, depressieve klachten en het verminderen van levensgeluk van mantelzorgers zelf
(De Boer et al., 2009).
Overbelasting kan voorkomen worden door tijdige inschakeling van ondersteuning. Mantel‐
zorgers blijken echter lang niet altijd (tijdig) gebruik te maken van het beschikbare ondersteunings‐
aanbod. Mantelzorgers beschouwen zichzelf niet snel als hulpbehoevend. Zij zijn vooral gefocust op
de hulpvraag van de degene voor wie ze zorgen en gaan vaak voorbij aan hun eigen ondersteunings‐
behoefte (Harding & Higginson, 2001; Linders, 2010). Daarnaast ontvangt een substantiële groep
mantelzorgers geen ondersteuning, terwijl zij daar wel behoefte aan hebben (De Boer & Van Campen,
2009).
Preventieve ondersteuning kan ervoor zorgen dat mantelzorgers eerder hun behoeften
onderkennen en hulp inschakelen als dat nodig is. ‘Preventieve Ondersteuning Mantelzorgers’ (POM)
is erkend als een theoretisch goed onderbouwde methodiek voor dergelijke preventieve onder‐
steuning (RIVM, 2010). De POM‐methodiek is gericht op vroegsignalering van mantelzorgers in de
gezondheidszorg en het wegnemen van belemmeringen voor het inschakelen van ondersteuning met
als doel overbelasting te voorkomen.
Het risico op overbelasting wordt bepaald door verschillende factoren als intensiteit, type
hulp, motieven en eigen betekenisgeving. Het is daarom niet op voorhand te zeggen welke
mantelzorgers overbelasting zullen ervaren. POM richt zich om deze reden op alle mantelzorgers met
een vroegtijdig eenmalig gesprek en een follow‐up. In het gesprek wordt de ervaren belasting in
kaart gebracht met een gestandaardiseerd instrument (EDIZ) en worden knelpunten en onder‐
steuningsbehoeften geïnventariseerd aan de hand van een aandachtspuntenlijst. Omdat voor veel
mantelzorgers het vragen om steun een gedragsverandering betekent wordt gebruik gemaakt van
motiverende gespreksvoering. Afhankelijk van de uitkomst van het POM‐gesprek krijgt de onder‐
steuning al dan niet een vervolg.
In 2009 en 2010 is de POM‐methodiek geïmplementeerd in verschillende instellingen in de
geestelijke gezondheidszorg (GGZ). Dit onderzoek richt zich op de evaluatie van POM onder deze
mantelzorgers van mensen met psychische problemen. Het doel van dit evaluatieonderzoek is
onderzoeken in hoeverre de POM‐methodiek bijdraagt aan het voorkomen van overbelasting van
mantelzorgers van mensen met psychische problemen door a) vroegtijdige opsporing en b) het
wegnemen van belemmeringen voor het inschakelen van ondersteuning. Daarnaast is het doel om na
te gaan in hoeverre mantelzorgers van mensen met psychische problemen de elementen van POM
waarderen. Ten slotte is het doel om na te gaan in hoeverre de POM‐methodiek geschikt is voor
mantelzorgers in het algemeen. De onderzoeksvragen van dit evaluatieonderzoek luiden als volgt:
4