Evaluatie van Preventieve Ondersteuning ... - Trimbos-instituut

volgens hen nodig is om adequate zorg te bieden. Mantelzorgers besteden naar eigen inzicht tijd aan
de zorg en kunnen het takenpakket uitbreiden. Mantelzorg kan zo geleidelijk uitgroeien tot een
zware taak. De taakoriëntatie betekent dat mantelzorgers nauwelijks beschermd zijn tegen
overbelasting.
Hoewel sinds enkele decennia aandacht wordt besteed aan mantelzorg en al in 1955 het
Journal of Social Issues een speciaal nummer wijdde aan de 'consequences of mental illness for the
family' (Schene, 1986), is in Nederland relatief weinig onderzoek verricht naar mantelzorg aan
mensen met psychische problemen. Meer onderzoek is verricht naar mantelzorg aan andere groepen
(langdurig) zorgafhankelijken, zoals ouderen en gehandicapten. Een eerste mogelijke verklaring voor
deze beperkte onderzoekstraditie is de omvang van de doelgroep. Twee procent van de Nederlandse
bevolking heeft een ernstige psychiatrische aandoening, terwijl ouderen (65 jaar en ouder) en
gehandicapten respectievelijk dertien en zeven procent van de Nederlandse bevolking beslaan
(Kwekkeboom, 2000).
Een andere mogelijke verklaring is dat de rol van de naasten van psychiatrische patiënten
lange tijd niet onomstreden is geweest. In de jaren zestig en zeventig van de twintigste eeuw heerste
een beweging die gezinsleden (met name de moeder) ervan beschuldigde de oorzaak te zijn van de
psychiatrische stoornissen. Er werd verondersteld dat het thuismilieu ziekmakend was en niet dat
het een bijdrage zou kunnen leveren aan opvang en ondersteuning. De rol van de naaste van de
psychiatrische patiënt is daardoor lange tijd onderbelicht gebleven (Kwekkeboom, 2000).
Verder richt onderzoek naar mantelzorg zich vooral op directe praktische zorg. Hoewel
onderzoek vanaf de jaren tachtig van de twintigste eeuw laat zien dat mantelzorg meer taken omvat
dan het verlenen van directe zorg (Archbold, 1983; Rosenthal et al., 2007), zijn andere taken
onderbelicht in de literatuur. Ook mantelzorgonderzoek van het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP)
richt zich voornamelijk op directe praktische handelingen. Het SCP hanteert een uitgebreide definitie
van mantelzorg, waarbij impliciet naast het ‘zorg verlenen’ ook ‘zorgen voor’ opgenomen is in de
vorm van ‘begeleiding bij het regelen van zaken en administratie’ (De Boer et al., 2009, p. 11):
Bij deze zorg gaat het in de eerste plaats om hulp die wordt verleend door huisgenoten, familie,
vrienden, kennissen en buren, en die voortvloeit uit de aard van de onderlinge relaties; zij wordt
niet verleend uit hoofde van een beroep of als georganiseerd vrijwilligerswerk. In de tweede plaats
is mantelzorg steun die wordt gegeven omdat de ontvanger tijdelijk of langdurig niet in staat is zelf
bepaalde dagelijkse taken te verrichten als gevolg van fysieke of verstandelijke beperkingen of van
chronische psychische aandoeningen. In de derde plaats bestaat mantelzorg uit meer
instrumentele vormen van steun die ook door professionals kunnen worden verstrekt, zoals
huishoudelijke hulp, persoonlijke verzorging, verpleegkundige hulp, emotionele steun en toezicht,
en begeleiding bij het regelen van zaken en administratie en het bezoeken van familie, artsen en
winkels.
1.2.1 Omvang
Uitgaande van bovenstaande definitie, komt het aantal mantelzorgers in Nederland uit op ongeveer
3.5 miljoen. 2.6 miljoen van deze mantelzorgers biedt langdurig (meer dan 3 maanden) en/of
intensief (meer dan 8 uur per week) zorg. 1.1 miljoen van deze mantelzorgers verlenen zowel
intensief als langdurig zorg aan hun naaste (Oudijk et al., 2010). Cijfers over aantallen mantelzorgers
in de geestelijke gezondheidszorg (GGZ) ontbreken. Het is echter aannemelijk dat het om een
omvangrijke groep gaat, aangezien twee procent van de Nederlandse bevolking een ernstige
psychiatrische aandoening heeft (Schnabel, 1998) die gewoon functioneren zeer moeilijk tot
onmogelijk maakt (schizofrenie, depressie in engere zin, dementie, afhankelijkheid van alcohol of
drugs). Deze groep is onderdeel van achttien procent van de Nederlandse bevolking (18‐65 jaar) die
op jaarbasis kampt met psychische problemen (De Graaf et al., 2010).
1.2.2 Kenmerken
Vrouwen en 45‐65‐jarigen zijn oververtegenwoordigd onder de mantelzorgers (Oudijk et al., 2010).
Ook onder mantelzorgers van mensen met psychische problemen zijn deze groepen oververtegen‐
woordigd (Kwekkeboom, 2000). Oudijk et al. (2010) laten zien dat onder de brede groep mantel‐
zorgers meestal hulp wordt verleend aan een (schoon)ouder (40%), gevolgd door aan een partner
8