Proefschrift Crisis in aantocht! - Onderzoek - Hogeschool Utrecht

De klokkenluider als crisismakelaar
Een klokkenluider is een persoon (veelal een functionaris in een organisatie)
die de openbaarheid zoekt over het disfunctioneren van een sociaal
systeem waarvan hijzelf ook deel uitmaakt. In dit onderzoek kijk ik naar
klokkenluiders die vooral buiten de organisatie bepaalde misstanden waarnemen
en melding maken van wat er in de omgeving gebeurt.
Boin en Otten (2000) rekenen klokkenluiders, evenals onderzoeksjournalisten
en andere ‘crisisentrepreneurs’ waaronder politici, tot de categorie
crisismakelaars (Boin & Otten, 2000). Klokkenluider is in het Engels whistle
blower en is afkomstig van de uitdrukking to blow the whistle. Het gezegde
is ontstaan doordat politieagenten in de vorige eeuw in Engeland, wanneer
ze ergens een misdrijf zagen, op hun fluitje bliezen en zo de andere collega’s
alarmeerden, maar tegelijkertijd ook voorbijgangers alert maakten.
To blow the whistle wordt gebruikt in de betekenis van zowel ‘verraden’
als ‘ergens paal en perk aan stellen’ (van Uden, 2003). Dit toont gelijk een
belangrijk interactioneel probleem van de klokkenluider aan. Hij kan bijvoorbeeld
gehouden worden voor een nestbevuiler of een lastpak maar ook
als ‘moedige aanklager’ uit de strijd komen. Volgens Bovens (1990, p.265) is
de term klokkenluiden geen volstrekt neutrale, strikt beschrijvende term en
draagt deze een zekere welwillendheid in zich. De omgeving (bijvoorbeeld
media) die een bepaalde handeling als klokkenluiden bestempelt, geeft,
aldus Bovens (1990), zo te kennen dat zij in eerste instantie uitgaat van de
nobele motieven van de klokkenluider. In dit onderzoek richt ik mij niet op
de integriteit van de klokkenluider of de inhoud van zijn boodschap. Ik wil
onderzoeken of de klokkenluider zich gesteld ziet voor bepaalde interactionele
uitdagingen en onderzoeken hoe hij deze al dan niet oplost.
Dat de omgeving en de reactie op het klokgelui van belang is blijkt ook
uit de volgende citaten: ‘Klokkenluiden heeft slechts zin bij de gratie van
een publiek dat de klok hoort luiden en in staat is zijn klepel te vinden’
(Bovens, 1990, p.270) en ‘For whistleblowing to be effective, it must arouse
its audience’ (Bok, 1980, p.3).
Ook van Gunsteren (1974) betrekt de omgeving bij klokkenluiden en
zegt: ‘Het verantwoorden geschiedt meestal op instigatie en ten overstaan
van een of ander forum variërend van het forum internim, van de informele
fora van familieleden, vrienden en collega’s tot een tuchtcommissie of de
televisie, het forum van de natie’ (van Gunsteren, 1974, p.16). De klokkenluider
maakt daarbij zelf de afweging of hij de klok luidt of niet, maar kan niet
altijd overzien hoe zijn signaal ontvangen wordt.
Al in de Griekse oudheid hadden filosofen aandacht voor het thema ‘in
parrhesia’, dat ‘vrijmoedig spreken’ betekent. Hierbij verkiest de spreker
de waarheid boven zwijgen of leugens. Socratisch en Plato zochten naar
18