You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Osmanlı Son Dönem Eğitiminde “Merkezîleşme,<br />
Denetim ve Disiplin Ekseninde Şekillenen Sultanî<br />
Modernizm”<br />
Doç. Dr. Mustafa GÜNDÜZ<br />
Yıldız Teknik Üniversitesi, Eğitim Fakültesi<br />
Modernleşme, merkezîlik ve denetim<br />
Modernleşme, kökü Haçlı Seferleri ve birinci<br />
Rönesans hareketine kadar uzanan ve tarihsel<br />
süreç içinde kazandığı özgün dinamik ve özgül<br />
ağırlıkla 19. yüzyıl Avrupası’nın ekonomi, devlet,<br />
toplum ve siyaset yapısının aldığı yeni formdur. Bir<br />
tür form olması nedeniyle de planlama, sınırlama<br />
ve disiplini belirleyici dinamikler olarak benimseyerek<br />
bunları oluşturacak ve sürdürecek yeni<br />
kurumlar inşa etmiştir. Yeni hukuk, ordu, siyaset<br />
ve ekonomik sistemin yanında yeni eğitim/okul<br />
modernizmin başat kurumlarından biri olmuştur.<br />
Artık muhayyel sınırlardan, merkezî orduyla sıkı<br />
korunan devlet sınırlarının vatandaşlarını yetiştirmek<br />
için eğitim, merkezîleşmenin toplumsal boyutunun<br />
vazgeçilmez aracı olarak araçsallaştırılmıştır.<br />
Eğitimin dönüştürücü ve denetleyici gücü<br />
Osmanlı devletinde de çok geçmeden keşfedilerek<br />
II. Mahmut zamanında ilk adımlar atıldı ancak<br />
somut gelişmelerin görülmesi için en azından iki<br />
nesle ihtiyaç vardı. Zira çok uluslu, dinli ve dilli bir<br />
devlette merkezî eğitim sistemini ihdas etmek<br />
son derece güç bir işti. Her unsurun (millet ya da<br />
cemaat) milliyetçi/seküler ideolojilerin gösterişli<br />
vaat ve hayalleriyle çok değişik talepleri ortaya<br />
çıkacaktı.<br />
Eski rejim ya da modern öncesi devlet ve toplumlarda<br />
da eğitim kurumları vardı ancak bunlar<br />
merkezî bir denetim, planlama ve siyasal kontrol<br />
mekanizmasına sahip değildi. Osmanlı örneğine<br />
bakılacak olursa; sıbyan mektepleri, camiler,<br />
medreseler, tekkeler ve zaviyeler devletin belirgin<br />
eğitim kurumlarıydı. Bu kurumlar ekonomik bakımdan<br />
açık, hukuki ve tartışmasız bir halde, ilmî<br />
ve pedagojik bakımdan ise kısmî ve esnek olarak<br />
vakıflara bağlıydı. Her ne kadar müderris atamaları<br />
Şeyhülislam ve Sadrazam tarafından yapılmışsa<br />
da merkezî bürokrasiden, denetim ve teftiş hiyerarşi<br />
ve faaliyetinden bahsetmek en azından şimdiki<br />
bilgilerimize göre güçtür.<br />
Osmanlı devletinin çeşitli saiklerle klasik düzenini<br />
değiştirme isteğinin bir gereği olarak 18. yüzyılın<br />
sonlarından itibaren daha etkili batılılaşma ve<br />
yeni askerî, hukukî ve eğitim kurumları ihdas etme<br />
faaliyetleri başlamıştır. Öncelikle askerî alanda başlayan<br />
bu yenilikler II. Mahmut’un vefatı sonrasında<br />
sivil alanda da hızla yayılma göstermiş ve 1939’da<br />
ilk sivil rüştiyeler açılmıştır. Buna bağlı olarak diğer<br />
merkezî birimler de ardı ardına kurulmaya başlamıştır.<br />
Eğitim tarihimizin önemli konularından biri<br />
olmasına karşın, Osmanlı eğitiminin modernleşme<br />
dönemi teftiş ve denetiminin araştırılmaması<br />
büyük bir eksikliktir. Arzu M. Nurdoğan’ın da dediği<br />
gibi, “şimdiye kadar yapılan araştırmalarda<br />
eğitimin teftişi konusunun ihmale uğraması, bir<br />
felsefe ve bir mesele olarak ele alınmaya lüzum<br />
hissedilmemiş olması göz ardı edilemeyecek bir<br />
eksikliktir. Bu durum maarifin teftişi konusunu değişmez<br />
kategoriler, muayyen tanımlamalar ve tek<br />
tip tanımlarla izah etme çabasına yol açmıştır.” 1<br />
Durum böyle de olsa, Osmanlı son dönemi eğitiminde<br />
teftiş ve denetimine ilişkin yeni çalışmalar<br />
yapılmaya başlamıştır. 2<br />
1. Arzu M. Nurdoğan, “II. Abdülhamid Döneminde Rumeli’de Maarifin<br />
Teftişi”, OTAM, S.26, 2009, s.195; İlhan Tekeli-Selim İlkin, Osmanlı<br />
İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu<br />
ve Dönüşümü, Ankara: TTK, 1999, s.123; Kamil Su, Türk Eğitiminde<br />
Teftişin Yeri ve Önemi, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1974, s.3.<br />
2. Kamil Su, Türk Eğitiminde Teftişin Yeri ve Önemi, Milli Eğitim<br />
Basımevi, İstanbul, 1974; Halil Aytekin, İttihad ve Terakki Dönemi<br />
Eğitim Yönetimi, Gazi Eğitim Fakültesi Yayınları, Ankara, 1991; Arzu<br />
M. Nurdoğan, “II. Abdülhamid Döneminde Rumeli’de Maarifin<br />
24<br />
EĞİTİM-ÖĞRETİM VE BİLİM ARAŞTIRMA DERGİSİ<br />
Nisan / Mayıs / Haziran 2015 Yıl: 11 / Sayı: 33
Change language