53/2008 - HFS

hfl_53.qxp 2008-04-18 11:07 Page 8
FILMOLOGIJA I KOMPARATISTIKA
Nikica Gili}
Zapa`anja o (filmskom) `anru 1
UDK: 791.2
Uvod
Postoje li filmski `anrovi? Na jednoj se razini takvo pitanje
mo`e doimati u potpunosti bespredmetnim. Ideja `anra, barem
u zadnjih pedesetak godina, jedna je od naj~vr{}ih, a uz
ideju autora mo`da i naj~e{}a `ari{na to~ka s pomo}u koje
kriti~ari, filmska industrija, publika pa i filmski teoreti~ari i
povjesni~ari govore o filmskom mediju i o filmskoj umjetnosti.
2
Bez ideje `anra, generacije i generacije filmskih znalaca te{-
ko bi znale suvislo govoriti ne samo o pustolovinama Chucka
Norrisa, Stevena Seagala, Jean-Claudea Van Dammea (reklamiranog
i kao »Muscles from Brussels« /»Briselski mi{i-
}i«/; Katz, 2001: 1407) i drugih vedeta B-produkcije, 3 nego
i o stvarala{tvu nekih me|u ponajve}im velikanima filmske
povijesti. Rije~ je, primjerice, o stvarala{tvu Alfreda Hitchcocka,
Fritza Langa, Friedricha Wilhelma Murnaua, Howarda
Hawksa, Johna Forda, Claudea Chabrola, Françoisa
Truffauta, Yasujira Ozua, Akire Kurosawe, Kenjija Mizoguchija,
4 pa ~ak u odre|enom smislu i Godarda i Resnaisa ili,
uostalom, protagonista tzv. Novog njema~kog filma.
Bilo da stvaraju u relativno ~vrstom `anrovskom sustavu i u
klasi~no-fabularnom okviru filmske industrije, ili u modernisti~koj
klimi odmaka od dominantnih dru{tvenih normi,
filmovi pobrojanih autora iznimno se ~esto referiraju na
`anrovske konvencije te na `anrovsku tradiciju. Razumijevanje
takvih filmova ne podrazumijeva stoga tek poznavanje
filmova pojedinih `anrova, nego i poznavanje konvencija i
postupaka {to tvore `anr kao nadindividualnu kategoriju
percipiranja i razumijevanja pojedinog filmskog umjetni~kog
djela, pa ~ak i kategoriju u`ivanja u pojedinom filmskom
djelu (pri ~emu u`itak shva}amo u naj{irem mogu}em
smislu, jer je taj fenomen prili~no razli~ito shva}an u rasponu
od antike do, primjerice, psihoanaliti~ke teorije umjetnosti).
Dakle, kada bismo autore kao {to su Hitchcock, Lang ili
Ozu shvatili kao individualne genije koji su iz vlastite imaginacije
isisali umjetni~ke vizije, s pravom bi nam se moglo
prigovoriti da smo iz nekih ideolo{kih predrasuda ili izvanfilmskih
razloga (neznanje?) reterirali u predznanstveno misti~no
stanje govora u umjetnosti, starije i konzervativnije
~ak i od pozitivizma 19. stolje}a. Averzija prema `anru u
okvirima govora o knji`evnosti nema takvu te`inu, ali vjerojatno
ni u tom segmentu (`anru) govora o umjetnosti nije sasvim
bezazlena.
Napokon, ~ak i filmovi izrazito »meta`anrovski« usmjerenih
autora, poput Jean-Luca Godarda (Do posljednjeg daha / A
bout de souffle, 1960; Ludi Pierrot / Pierrot le fou, 1965; Alphaville,
1965...) ili Alaina Resnaisa (Stavisky, 1974; Moj
ujak iz Amerike / Mon oncle d’Amérique, 1980; @ivot je roman
/ La vie est un roman, 1983; Ljubav do smrti / L’amour
à mort, 1984...), upravo svojom dekonstrukcijom ili/i
persifla`om `anra ~esto potvr|uju va`nost te kategorije za
razumijevanje filmske umjetnosti. Isto se, dakako, mo`e re}i,
ali ~ak i u ve}oj mjeri i za djela paradigmatskih postmodernista
kao {to su Pedro Almodóvar (Sve o mojoj majci / Todo
sobre mi madre, 1999; Pri~aj s njom / Hable con ella,
2002...), Jim Jarmusch (Pod udarom zakona / Down by Law,
1986; Tajanstveni vlak / Mystery Train, 1989; Mrtav ~ovjek
/ Dead Man, 1995...), ili majstor novije gotike (odnosno
post-gotike) Tim Burton (Bubimir / Beetlejuice, 1988; Batman,
1989; Sanjiva dolina / Sleepy Hollow, 1999...).
Ne tvrdimo, dakako, da su svi filmovi `anrovski, odnosno
da su filmski medij ili filmska umjetnost nu`no definirani kategorijom
`anra, ali ~ak i najosebujnija, najindividualnija
djela ~esto nisu u zadovoljavaju}oj mjeri shvatljiva bez po-
1 Nastao na temelju izlaganja i rasprave na komparatisti~kom skupu, ovaj je tekst dopuna razrade problema izlo`enih u mojoj studiji »Modernizam i pitanje
`anra« (u: Gili}, 2006).
2 O problemu `anra zanimljivo pi{e Rick Altman (vidi primjerice u Altman, 1999. i 2000). Koliko je slo`ena ova problematika svjedo~e i razmatranja
Hrvoja Turkovi}a (2005), kao i pregledna studija Raphaëlle Moine Filmski `anrovi (Moine, 2006). Dakako, pripadnost `anru ne ograni~ava se na
umjetni~ku komunikaciju, ba| kao {to pripadnost nekom `anru umjetni~ke komunikacije ne jam~i umjetni~ku vrijednost.
3 Nakon (manje-vi{e) definitivnog svr{etka borila~ke filmske karijere Norris je mla|oj hrvatskoj publici postao poznat u (tako|er trivijalnoj) borila~koj
televizijskoj seriji Walker — teksa{ki rend`er, iznena|uju}e pro`etoj idajama New Agea, postmoderne epohe, kao i (u ameri~kom smislu »liberalnim«)
vrijednostima ravnopravnosti svih rasa i spolova. Taj je Chuck Norris istodobno ma~o-ikona i postfeministi~ki junak.
4 Kada su se filmovi japanskih velikana pojavili na Zapadu, shva}eni su kao individualna (modernisti~ka) ekspresija, a znanja o ~vrsto}i japanskog `anrovskog
sustava stigla su kasnije. Blistava recepcija animiranih filmova Hayaoa Miyazakija prethodila je podrobnijem upoznavanju s japanskom audiovizualnom
industrijom (stripovi, animirani filmovi) i njenim sustavom `anrova, no sada je vremenski odmak bio bitno manji.
8
H R V A T S K I F I L M S K I L J E T O P I S 53/2008.