NOWINY LEKARSKIE 4 - Nowiny Lekarskie - UMP

408Marcin Wieczorek i inniratykę prostych leków otrzymywanych na bazie surowcówpochodzenia naturalnego. Pełny spis stosowanych w starożytnościi we wczesnych wiekach średnich roślin leczniczychzawdzięczamy Awicennie. W Kanonie Medycynyznalazła się cała spuścizna greckiej, rzymskiej i bliskowschodniejfitoterapii: łącznie kilkaset gatunków roślin, w tymkilka stosowanych na dolegliwości związane z karkinos.Poza gatunkami opisanymi przez Dioskurydesa i stosowanymijako zioła o działaniu przeciwnowotworowymAwicenna wymienia: pokrzyk wilczą jagodę (Atropa belladonna),pokrzywę (Urtica sp.), trędownik bulwiasty(Scrophularia nodosa), nasiona rącznika (Ricinus communis),tryskawiec lekarski (Ecbalium elaterium) i cebulę narcyza(Narcissus poeticus).W okresie wieków średnich nie notujemy znaczącychpostępów w fitoterapii. Można wręcz powiedzieć o pewnymregresie, gdyż „arsenał” wykorzystywanych w celachleczniczych roślin zmniejszył się do zaledwie kilkudziesięciu.Fitoterapia została „zamknięta” za murami klasztorów,a poza nimi zachowała się w medycynie ludowej. Wpływnauk Galena i dzieł Awicenny w zakresie ziołolecznictwatrwał właściwie aż do wieku XIX.2. PodofilotoksynaW 1801 roku brytyjscy medycy i chemicy sformułowali7 zasadniczych pytań dotyczących natury nowotworówzłośliwych i możliwości ich skutecznej terapii. Znalezienieodpowiedzi na te pytania stało się jednymz najważniejszych celów rodzącej się onkologii. Naprzestrzeni kolejnych stu kilkudziesięciu lat poznanofizjologiczne i biochemiczne aspekty powstawania raka,odkryto szereg kancerogenów. Pozostawało znaleźćskuteczne formy terapii, w tym substancje działająceprzeciwnowotworowo i antykancerogennie.Rok 1861 przyniósł za sprawą Roberta Bentleyaz King’s College w Londynie odkrycie przeciwrakowychwłaściwości ekstraktu z tropikalnej przęśli (Podophyllumpeltatum), zwanej „jabłkiem Majów”. Było to sygnałem,że skutecznych terapeutyków przeciwnowotworowychnależy szukać w świecie roślinnym. Dwadzieścia latpóźniej wyizolowano pierwszą substancję o właściwościachantymitotycznych: pikropodofilinę i zaczęto ją z powodzeniemstosować przeciwko ziarnicy złośliwej i nowotworompęcherza.Strukturę chemiczną podofilotoksyny, czyli pikropodofilinyi kwasu pikropodofilowego, opisano dopiero w roku1946 [2]. Natomiast w pierwszej połowie lat sześćdziesiątychubiegłego wieku w laboratoriach amerykańskich dokonanopełnej syntezy etopozydu – glukozydowego estrupodofilotoksyny i podobnego do niego analogu – tenipozydu[3]. Obecnie obie substancje, blokujące mitozę na etapiemetafazy, stosuje się przeciwko ziarnicy złośliwej, nowotworommózgu (dobra przenikalność bariery krew – mózg),rakowi pęcherza moczowego i mięsakom [4].3. KolchicynaZnany od starożytności jako roślina lecznicza zimowitjesienny (Colchicum autumnale) był stosowany w V wie-ku n.e. w Bizancjum jako ziele o działaniu przeciwreumatycznymi przeciwartretycznym. Arabowie w czasachAwicenny stosowali tę roślinę w leczeniu dny. Po wyizolowaniuw pierwszej połowie XX wieku czystej kolchicynyokazało się, że posiada ona cenne właściwościantymitotyczne. Jednak ze względu na niski indeks farmakologicznykolchicynę wprowadzono jako lek przeciwbiałaczkowytylko do weterynarii i jako substancjęmodelową w testach in vitro na hodowlach komóreknowotworowych [5]. Do dziś natomiast stosuje się jąjako cenny preparat przeciwko dnie moczanowej.4. PaklitakselHistoria paklitakselu sięga początku lat sześćdziesiątychXX wieku, kiedy to pod auspicjami amerykańskiego NationalCancer Institute prowadzono szeroko zakrojone poszukiwaniasubstancji przeciwnowotworowych w świecieroślinnym. Drzewo, które okazało się dobroczyńcą wieluchorych na raka znane jest od niepamiętnych czasów. Cispospolity (Taxus baccata) jest drzewem szpilkowym, wytwarzającym– podobnie jak jałowiec – osnówki wokółnasienne,wyglądem przypominające owoce borówki. Czerwone„jagody” cisu stosowano w medycynie ludowej jakolek rozkurczający. Znano także ich silnie trujące działanie.W ubiegłym wieku wyizolowano z nich substancję o działaniuantymitotycznym i strukturze wielkopierścieniowej –paklitaksel. We wspomnianych latach sześćdziesiątych firmaBristol-Myers-Squibb opracowała patent pozyskiwaniapaklitakselu z kory amerykańskiej odmiany cisu, Taxusbrevifolia, nadając mu handlową nazwę Taxol. Mechanizmdziałania Taxolu, znany od 1979 roku, polega na łączeniusię z mikrotubulami wrzeciona kariokinetycznego i uniemożliwieniuich depolimeryzacji do tubuliny podczas mitozy.Stosuje się go, począwszy od przeprowadzenia badańklinicznych w 1983 r., głównie w nowotworach sutka i jajnika[4].Ponieważ na wyizolowanie 1 kilograma Taxolu (ilośćwystarczająca do kuracji dla 500 pacjentów) potrzeba aż 10ton kory cisu, co wymaga poświęcenia około 3000 prawniechronionych drzew, niezbędne okazało się opracowaniemetody syntezy laboratoryjnej związku. W 1988 roku J.N.Denis i współpracownicy opracowali metodę półsyntezyz 10-deacetylobakatyny – związku naturalnego, pochodzącegoz odnawialnych szpilek cisu pospolitego. Natomiast wroku 1994 zespół pod kierownictwem prof. K.C. Nicolaui R.A. Holtona oraz niezależnie zespół prof. S.J. Danishefsky’ego(1995 r.) ogłosiły dokonanie całkowitej syntezypaklitakselu de novo. Było to niezwykle trudne i ważkieosiągnięcie w chemii organicznej. Co ważne, synteza taokazała się opłacalna przemysłowo [6].Firma Rhone-Poulenc Rorer wprowadziła kilkanaścielat temu do lecznictwa pochodzący z cisu pospolitegodocetaksel o handlowej nazwie Taxotere. Docetakselcharakteryzuje się około dwukrotnie wyższą aktywnościąantymitotyczną w porównaniu z paklitakselem [7].Posiada szersze zastosowanie: jest skuteczny także wraku pęcherza moczowego, płuc, czerniaku złośliwymi niektórych typach białaczek [4].