Ahmet ŞAFAK

FİKİR SANAT VE EDEBİYATTA TÖREhalkı Müslüman olan ülkelerin neden en gelişmişolduğunu tespit etmek için kültürün önemlibirelemanı olan toplumun din anlayışını iyi bilmekgerekir.MATÜRİDÎ KİMDİR?Asıl adı Ebu Mansur Mehmet b. Mahmud el-Matüridî es-Semerkandî olan bu Türk bilginininMatüridli (Matüridî) veya Semerkandlı (Semerkandî)adlarıyla tanındığı bilinmektedir. Bu adlarlaanılmasının sebebi doğum yerindendir. Zira Muhammedel-Matüridî Maveraünnehir bölgesindebulunan Semerkand’ın(20) Matürid kasabasındadoğmuştur. Doğum tarihi kesin olarak bilinmemek-lebirlikte H/7238–M/862 yılı civarında olduğu tahminedilmektedir.(21) Bu sebeple doğum tari-hi konusundatabakat kitaplarında açık bir bilgi bulunmamaktadır.Ancak Matüridî’nin ölüm tari-hi olarak gösterilenH/333–M/944 tarihinde ittifak vardır. Matüridî’ninSemerkand’ın Cakerdîze mahallesinde bilginlerindefnedildiği mezarlığa gömüldüğü bilinmektedir.Matüridî, kendi bölgesindeki, Hanefî ekolünebağlı bilginlerden ders almıştır. Ebu’l-Mu’in en-Nesefî (1046-1115)’nin “Tebsirat ül-Edille” sindeverdiği bilgilere göre, “Ebu Hanife’nin (150-769)talebeleri İmam Ebu Yusuf (182-798) ve İmamMuhammed eş-Şeybanî (189-804) den ders alanSüleyman el-Cüzcanî’nin talebeleri Ebu Nasr el-İyazî, Ebubekr el-Cüzcanî, kadı Muhammed b.Mukatil er-Razî, Nusayr b. Yahya el-Belhî’denders almıştır.(22) Fıkıh ve kelâm (ilahiyat) bilgileriile Ebu Hanife’nin düşünce sistemini, akılcı, hürriyetçive hoşgörüye dayalı metotlarını bunlardanöğrendi ve benimsedi. Bu yönleriyle çağdaşlarıEbu’l-Hasan el-Eş’arî (öl.935) ve Ebu Cafer et-Tahavî (öl.944) den ayrıldı.Matüridî’nin eserleri hakkında Türkiye’de yayınçalışmaları başlatılmış olması memnuniyet vericibir olaydır. Akaid ile ilgili Kitab üt-Tevhîd’i SayınProf. Dr. Bekir Topaloğlu tarafından yapılmıştır.Te’vilatu Ehl is-Sünne adlı tefsirinin tahkikli metnive çeviri çalışmaları devam etmektedir. Bu iki eserindışında da eserlerinin olduğu bilinmektedir.(23)MATÜRİDÎ’NİN YETİŞTİĞİ ORTAMa) Coğrafî Ortam: İnsanlar yaşadıkları coğrafîve kültürel ortamlarının etkisi altında şekillenirler,kimlik kazanırlar. İnsanların ve milletlerin kültüreloluşumlarında yaşanılan coğrafyanın etkisi inkâredilemez. Bir Rus bilim adamı olan Gumilev şöyleaçıklar: “Teknoloji ne kadar gelişirse gelişsin, insan,hayatını sürdürebilmesi için gereken bütünmaddeleri tabiattan elde eder. Demek, onlarbulundukları bölgenin birer parçasıdır(24)” M.Fuat Köprülü “Her milletin tarihini mensup olduğukültür çerçevesi veya çevreleri içinde tetkik etmekzarureti” tavsiyesi(25) gereğince, Matüridî’nin incelenmesindede O’nun yetiştiği coğrafî ve kültürelortamın araştırılması yerinde olur.Ebu Mansur Muhammed el- Matüridî (öl. H/333-M/944), eski tarihçilerin Maveraünnehir adını verdikleriSeyhun ve Ceyhun ırmakları arasında kalancoğrafî bölgede dünyaya geldi ve oradaki Türkkültür muhitinde yetişti. “Nehrin öte tarafındakalan” anlamındaki bu ifade ile belirlenen bölge“zamanla Türkleşmiş olan” ve “gerek nüfusunkalabalıklığı gerek topraklarının verimliliğibakımından” birinci sırada yer alan bir bölgedir(26).Prof. Dr. W. Barthold bir yazısında bu bölgeile ilgili olarak konuya şöyle işaret eder: “Müslümancoğrafyacılar tarafından Maveraünnehir’inmamurluğu, toprağının verimliliği, ekin, meyve vb.mahsulleriyle ehli hayvanlarının bolluğu, nüfusununçokluğu, cömertliği, misafirperverliği, yol ve geçitlerinmükemmelliği, ribat vb. hayır müesseselerininçokluğu, halkın cesareti, ilim ve marifete karşı meyilve istidadı uzun uzadıya tasvir edilmektedir”(27)Maveraünnehir verimli toprağı, ormanları, sincap,tavşan ve benzeri gibi av hayvanları, ipek üretimi,altın, demir ve benzeri yer altı madenleri ile dikkatiçeken, ticaret yollarıyla da her dönemde önemini koruyanbir bölge özelliğindedir. Semerkand, Buhara,Merv, Belh, Tirmiz, Farab, Nesef, Baykent, Cend,Yenikent… gibi eğitim, ilim ve kültür merkezlerininbulunduğu Maveraünnehir, topraklarının verimliliğikadar(28) kültür ve ilim adamlarıyla da önemini tarihboyunca hissettirmiştir. Anladığımız kadarıyla Maveraünnehirtabii güzellikleri, toprağının verimliliği,yer altı zenginlikleri ve özellikle ticaret yollarıylada dikkati çeken ve her dönemde önemini kaybetmeyenbir bölgedir. Bu bölgenin Müslüman Araplartarafından işgali Ubeydullah b. Ziyad (öl.686),Kuteybe b. Muslim (öl.716), Nasr b. Seyyar ve nihayetSamanoğulları (874-999) dönemlerine rastlar.b) Kültütel ve Tarihî Ortam: Maveraünnehir’inilk halkının Arîler olduğu ve zamanla bu bölgeninTürkleştiğini yazan Barthold, Maveraünnehir’innüfusunun kalabalıklığı, topraklarının verimliliğibakımından “Türk egemenliğindeki eyaletlerarasında genellikle birinci sırayı işgal(29)” ettiğineişaret eder. Bu bölgeye İslâmiyet IX. Yüzyıldan son-72