Ahmet ŞAFAK

FİKİR SANAT VE EDEBİYATTA TÖREile bu muhitte bir iz bırakan kimse görülmüyor,”dedi.”[12]Görünen o ki, Zeki Velidi Togan’ın büyükdevlet adamı olmasında Rizaeddin Fahreddin’in derolü olmuştur. 1917 Ekim Devrimi’nden sonra daBaşkurdistan muhtariyeti için mücadele yıllarındaTatarlar ve Başkurtlar arasında anlaşmazlıkçıktığında Togan, Fahreddin ile birkaç kez görüşmüşve yardımcı olmasını istemiştir. Görüşme ile ilgiliZeki Velidi şunları yazmıştır: “ Tatarlar üzerindemüessir olmasını ümit ederek Rizaeddin Fahreddin’ibir iki defa ziyaret ettim. O davamızı mukaddesaddettiğini, fakat artık ihtiyar olduğundan elinden çokiş gelmeyeceğini, Abdurrahman ve Abdürreşit ismindekioğullarına Başkurdistan muhtariyeti hareketineyardım etmelerini vasiyet ettiğini söyledi. Bu benimiçin iyi bir kazançtı.”[13] Daha sonraki yıllarda RizaeddinFahreddin’in oğulları Zeki Velidi’ye matbaa vegazete işlerinde yardımcı olmuşlardır. Fahreddin’inbüyük oğlu Abdurrahman “Başkurdistan” gazetesindebaşmuharrir sıfatıyla görev yapmıştır.1917 Şubat ve Ekim Devrimlerini herkes gibi ZekiVelidi Togan da büyük bir heyecanla karşılamıştır.Başkurt ulusunu canından çok seven Zeki Velidikendini siyasetin içinde bulmuştur. İnişli çıkışlı siyasihayatında Togan’ı destekleyenler de engelolanlar da olmuştur. Bunlar arasında siyaset yazarı,edip ve gazeteci, Stalin Devri kurbanı Fatih Kerimi(1870–1937) de bulunmaktadır. 1917’li yıllardaKerimi muhtariyet karşıtı olarak ortaya çıkmıştır.Zeki Velidi konuyla ilgili şunları yazmıştır: “ Vaqıtgazetesi başyazarı Fatih Kerimi, muhtariyetin çokzehirli düşmanı idi. Bu zat Türkistan’la Edil (İdil-R.K) havzası yollarının bir birinden tamamıyla ayrıolduğuna, benim bir gün Taşkent’te diğer bir günOrenburg’da bir gün Özbek ve Kazak, diğer birgün Başkurt ve Tatarlarla konuşup bir büyük siyasîhareket yaratmak istememi iki ayağı ile iki kayığıidare etmek isteyen insanın hareketine benzeterekbir makale neşretmişti.”[14] Zeki Velidi TürkistanBirliği olmadan Başkurt, Tatar, Özbek, Kazak gibiTürk milletlerinin Ruslar tarafından yok edileceğiniönceden hissetmiştir. Böyle sert muhalefet yapan,Başkurdistan muhtariyeti hareketini baltalamak içinçok uğraşan Fatih Kerimi de daha sonraki yıllardaTogan’a hak vermiş ve onunla aynı sırada yerinialmış, Togan’a destek vermiştir. Fatih Kerimi’ninfikrinin değişmesi hakkında Zeki Velidi : “Evvelcebize cidden muhalif olan Tatar muharriri Fatih KerimiMuallim Mekteplerinde vazife aldı”[15]demiştir.Zeki Veilidi Togan, Tatar-Başkurt ulusununmeşhur şair ve yazarı Mecit Gafuri’yi (1880–1934)da yakından tanımıştır. Togan, Mecit Gafuri ilekomşu Makar köyünden bir imamın oğlu olan Azizaracılığıyla tanışmıştır. Aziz de Gafuri gibi şiirleryazmış, bu da onları yakın dost olmasını sağlamıştır.Mecit Gafuri ile ilk görüşmesi hakkında Zeki Velidişunları yazmıştır: “ Bazı eserler de yazmış olan AzizTroytsk’daki şeyhin medresesinde ve aynı zamandaRus mektebinde tahsil etmekte olan çok zeki ve şairbir gençti. Sonradan meşhur şair olan Mecit Gafuriile birlikte Troytsk şeyhinin medresesinde tahsilediyorlardı. Her ikisi birlikte Kazaklara giderekyazın muallimlik ederler ve sonbaharda her ikisiköylerine dönerken Azizlere uğrarlardı. Aziz şairlikbakımından Mecid’e nispeten daha büyük istidadamalik idiyse de, basılmış eseri belki yoktu. Mecid’inise bir iki küçük şiir mecmuası çıkmıştı. Ben bu topalşairle (ihtimal 1907’de) ilk defa görüştüm, sonraAziz’le birkaç defa bize geldiler. Her ikisi şiirleriniokurlardı, babam ve annem bundan çok hoşlanırlardı.Mecid o matbu eserlerinde “ Başkurtlar Edil ve Dimnehri boylarında kendi başlarına hür camialardı,yabancılar geldi onları esir etti” mealindeki şiirlerinio zaman söylemişti.”[16] Yoksulluk içinde büyüyenbu şairin şiirleri milli ruhla yazıldığı içindir ki, ZekiVelidi’yi de derinden etkilemiştir. Başkurdistan’ınYilim Karan köyünde doğmuş olan Mecit Gafuri’yiZeki Velidi evinde de ziyaret etmiştir. Mecit Gafuriile olan bu görüşmesini Togan şöyle kaleme almıştır:“Memleketimizin şairi Mecid Gafuri bu Yılım Karanköyündendi. Onun evinde misafir kaldım. O bendenbiraz büyüktü. Dayım Habib Neccar ve üstadıZeynullah İşan’ın talebesi idi. Evinde o akşam birçokşiirlerini okudu. Sabahleyin biz onunla birlikteMirzakay’a gittik. Benim de geldiğim duyuluncaoraya başka köyden birkaç zevat geldi. Bu ziyafetlerçok samimi ve tatlı oldu. Bundan şairimizMecid Gafuri de mülhem oldu. Şiirlerini okudu.Bugün bu şairin eserlerini yüz binlerce nüshabastıran Sovyetler onu güya kendilerininmiş gibigöste-rirler, halbuki o, ancak bir milliyetperverdi.Fakir bir aileden yetişmişti.”[17] Mecit Gafuri’nin1907 yılında yazdığı “Söyembike Minaresi” adlışiiri onun nasıl biri olduğunun açık kanıtıdırBer zamanlar sinde namaz ukgannar han ide,Kavme Tatar hem Törekneñ meskene Kazan ide,Ul vakıtnı tasvir itsek, ni güzel zaman ide!Kalbeme meñ pare kıldı şul güzel Han mescede.[18]Zeki Velidi Togan’ın “Hatıralar” kitabında Tatar-88