R. - ?SMEK - İsmek - İstanbul Büyükşehir Belediyesi

124
Urfa Culhalarý
Yerleþim merkezi olarak milattan önce 9000’li yýllara uzanan
bir tarihe sahip olan Þanlýurfa, dünyanýn ilk üniversitesi olarak
bilinen Harran Üniversitesi ile önemli bir kültür ve sanat merkezi
olmuþtur. Ýpek yollarýnýn kesiþme noktasýnda bulunmasý
ve önemli bir ticaret merkezi olmasý nedeni ile de tarih boyunca
göç almýþtýr.
Bu bölgede hüküm süren kara iklimi, yöreyi sosyolojik anlamda
etkisi altýna alýrken, diðer yandan da bitki örtüsüne etkisi
nedeni ile, renk çeþitliliðine kýsýtlama getirmiþtir. Geleneksel
giysi kullanýmýnda yörede kendini gösteren dokuma türleri de
iklimle birebir iliþkilidir. Halkýn dokumada sýkça kullandýðý pamuk,
yün ve floþun iklime uygunluk açýsýndan etkili olmasý
baþlýca sebeplerden biridir.
Elde bulunan yazýlý belgelere göre
dokumanýn Þanlýurfa yöresindeki
tarihi geliþimi çok
eski uygarlýklara dayanmaktadýr.
Segal’ýn
Edessa isimli kitabýnda
yer alan mozaikler,
bize Þanlýurfa’nýn genel
yaþam tarzý ve giyimi
hakkýnda bilgi
vermektedir. Günümüzde
de bu giyim
tarzýnýn özellikle kýrsal
kesimde yaþayan
halk tarafýndan
devam ettirildiðigörülmektedir.
Tarihe Karýþýyor
1650 yýllarýnda Urfa’yý ziyaret eden Evliya Çelebi, Seyyahatnamesi’nde
Urfa’da pamuk ipliðinden kapu gibi saðlam bez dokunduðunu,
bunun Musul bezinden daha güzel ve temiz olduðunu
söylemektedir. 1883 tarihli Halep Vilayet Salnamesi’nde
Urfa’da 221 adet kumaþ tezgahýnýn varlýðýndan söz edilmiþ olmasý,
dokumacýlýðýn bu ilde çok önemli bir sektör olduðunu
vurgulamaktadýr. 1900 yýllarýndan bahseden Halep Salnameleri’nden
ise, Urfa’da faaliyet gösteren birçok dokuma tezgahý
bulunduðu ve bu tezgahlarda ipekli, ipekli alaca, çeþitli pencere
örtüleri, minder, yatak, yastýk ve yorgan yüzleri, yünden kilim
ve halý, kýldan çuval, torba ve diðer çadýr bezleri de dokunduðu
anlaþýlmaktadýr.
Þanlýurfa’da diðer dokuma ürünlerine oranla daha yaygýn bir
üretim ve kullaným alaný bulunan Culhacýlýk’tan bahsetmek istiyoruz.
Culhacýlýk; yün ipliði, pamuk ipliði ve floþ’un kamçýlý
tezgahýn tek ayakla çalýþan çeþidi olan “Cakarlý” yada 2 veya 4
ayakla çalýþan çeþidi olan “Çekmeli” tezgahlarda dokunarak
“Yamþak” (Neçek-Çefiye) ve “Puþu” denen baþ örtüsü ile “Ehram”
denen kadýn boy örtüsü haline getirilmesi sanatýna Þanlýurfa’da
verilen isimdir.
Culha Tezgahý
Çiðdem USLUSOY ÖZ *
1883 tarihli Halep Vilayet Salnamesi’nde Urfa’da 221 adet kumaþ tezgahýnýn varlýðýndan
söz edilmektedir. 30-40 yýl öncesine kadar Þanlýurfa’nýn belli mahallelerinde
100’e yakýn kamçýlý tezgahta üretilen Culha dokumacýlýðý, son zamanlarda önemini
yitirmiþ, tezgah sayýsý 1’e düþmüþtür.
Culha tezgahlarý, çukur tezgah ve yüksek tezgah olmak üzere
ikiye ayrýlýrlar. Urfa’da yaygýn olarak görülen, çoðunlukla da
yamþahlarýn dokunduðu tezgahlar, çukur tezgahlardýr. Urfa
topraðýnýn sert ve kolay kazýnýlabilirlik özelliðinden yararlanýlarak
oluþturulan 50-60 cm. derinliðindeki çukurlara tezgah
çakýlarak yerleþtirilir. Tezgahýn zemine saðlam bir þekilde baðlanmasýný
saðlayan bir de çatý aksamý vardýr. Tezgahta gücülerin
ve tefelerin baðlý olduðu ayaklar da bu çukurun içindedir.
Dokumacý açýlan çukurun içine girer ve kenara dayanarak dokumasýný
yapar. Ýstendiðinde zeminden sökülebilen, kolay taþýnabilen
bu çukur tezgahlarda tefelerin çalýþmasýnýn yaratacaðý
sarsýntýnýn en aza iniyor olmasý dokumanýn daha sýk yapýlabilmesine
olanak verir. Bunun yaný sýra iklim etkisi ile dokuyucunun
üþümemesi için tezgahla birlikte üstünün örtülerek
korunmasýný da saðlar. Karasal iklime sahip olan Þanlýurfa’da
çok fazla aðaç bulunmamasý ve bu nedenle ahþap kullanýmýnýn
en aza indirgenmesi amacý ile çukur tezgahlarýn oluþtuðu
görüþündeyiz.