R. - ?SMEK - İsmek - İstanbul Büyükşehir Belediyesi

82
Ýllustrasyon: Mehmet MÝyasoðlu
reye ait yeni bir estetik ufka dönüþtüðünde ise herhalde diðer insanlarla
paylaþýlmasý gereken bir güzellik olacaktýr. Bu güzelliðin
paylaþýlmasý ve yaygýnlaþtýrýlmasýný da bireyin toplumsal medeniyet
tasavvuruna mensubiyeti olarak nitelendiriyoruz. Kýsaca denilebilir
ki san’atkarýn duygu ve ruh dünyasý, bu dünyayý düzenleyen
estetik ölçütleri ve bu dünyayý dýþ aleme yansýtýrken yani
eser verirken izlediði uslup, aid ve mensup olduðu toplumun medeniyet
tasavvuru ile derin ve kuvvetli bir iliþki içindedir. Ayný iliþki
san’at eserinin muhatabý olan birey için de geçerlidir. Estetik özne
olan bireyin duygu dünyasý ve estetik ölçütleri büyük ölçüde
yine aid ve mensup olduðu toplum tarafýndan belirlenmektedir.
Toplumsal yapýyý kuran, yaþatan ve saðlamlaþtýran medeniyet tasavvurunun
yaþamak ve geliþmek için mutlak surette san’ata ve
dolayýsý ile onun yapýcýsý olan san’atkara ihtiyacý vardýr. Toplumun
sahip olduðu medeniyet tasavvuru toplumsal katmanlarda yayýldýðý
nisbette, benimsendiði ve içselleþtirildiði ölçüde güç ve kudret
kazanýr, toplumsal var olma iradesini, beraber yaþama þuurunu
ve birlikte eylem yapma kudretini ortaya koyar. Medeniyet tasavvurunun
benimsenmesi veya toplumsal bir kabul görmesi daha
ziyade fikir ve düþünce dünyasý üzerinden geliþen bir olgudur.
Bilim ve düþünce adamlarý eylemleri ve eserleri ile topluma ait ortak
düþünce tarzýný yani maþeri aklý oluþtururlar. Bu aklýn, kiþisel
yetenek ve özellikleri çok farklý geniþ halk katmanlarý tarafýndan
arzu edilen bir düzey ve muhtevada anlaþýlarak kabul edilmesi oldukça
zordur. Bunun yerine geniþ kitleler kendilerine örnek olarak
aldýklarý bazý yetkin kimselerin fikir ve düþüncelerini kabul,
daha doðrusu tahkike güç yetiremeyecekleri için taklid ederler.
Buna karþýlýk toplumsal medeniyet tasavvurunun içselleþtirilmesi
bir baþka alanda, duygular ve ruh dünyasýnda gerçekleþir. Burada
ise san’atkarlar hakimdir ve tasarruf sahibidir. San’atkarlar verdikleri
eserler ve yaþadýklarý hayat tarzý ile maþeri zevki teþkil ve tanzim
ederler. Bir san’at eseri üzerinden yayýlan estetik bir haberin
yahut medeniyet tasavvuruna ait bir yorumun en ücra noktalardaki
en münzevi bireylere ulaþmasý, fikri bir eserin ya da bilimsel
bir yorumun bu noktaya ulaþmasýna göre çok daha kolay, çabuk
ve yaygýndýr. Ayrýca san’at eserinin haberi büyük ölçüde bir baþka
birikime ihtiyaç kalmadan bir anda içselleþtirilebilir. Çünkü
duygularýn dili ve iletiþimi aklýn diline ve iletiþimine göre çok daha
çabuk ve etkindir. Zihni sahada bir merhaleyi geçmek için inceleme
ve düþünme aþamalarýnda uzun gayretlerin sarf edilmesi
gerekirken ya da bu yapýlamadýðýnda taklid ile yetinmek gerçeði
ortaya çýkarken duygusal sahada yeni bir merhale veya haber, zaman,
mekan ve muhit þartlarýna uygun bir biçimde olmak koþulu
ile hemen yerine ve maksadýna vasýl olur. Bu bakýmdan bir medeniyet
tasavvurunun geniþ kitlelerce içselleþtirilmesi, benimsenip
kabul görmesinden daha kolay ve þumullüdür. Bu noktadan deðerlendirildiðinde
ise toplumun kendi medeniyet tasavvurunu geniþ
kitlelere teþmil etmek ve sevdirmek açýsýndan san’atkara olan
ihtiyacý inkar edilemez bir biçimde ortaya çýkar.
Bir san’at eseri toplumun medeniyet tasavvuruna ait bir deðeri
(bu deðere genel anlamda kýsaca öz de diyebiliriz) zaman, mekan
ve muhit þartlarýna uygun bir biçimde ve estetik bir söylem içinde
ifade ettiðinde geniþ toplumsal katmanlar tarafýndan beðenilir,
sevilir ve içselleþtirilir. Eser bizatihi dýþ dünyada var olan malzemeler
ile ortaya konmuþ fiziksel bir gerçekliktir. Dýþ dünyaya akseden
bir varlýk ve bir uygulama ürünü olduðu için de kültürel bir
vakýadýr. Eserin maddesel boyutu ile, yani biçimsel olarak, algýlanmasý
onun arka planýnda yer alan ve ifade edilmesi asýl gaye olan
mücerred kavrama, diðer bir deyiþle öze göre çok daha kolaydýr.
Bu nedenle biçim, kitle tarafýndan ardýnda bulunan öze göre çok
daha çabuk ve yaygýn olarak anlaþýlýr. Ve neticede eser, daha ziyade
biçimsel yönü önde olarak maþeri bir beðeniþe mazhar olur
ve toplumsal ortak zevkin oluþmasýna bir katký yapar. San’at eseri
maddesel bir biçimlenme olduðu için ayný zamanda duraðan bir
bünyeye sahiptir, biçimsel olarak zaman içinde deðiþmesi söz konusu
deðildir.
Kýsaca söylemek gerekirse san’at eseri içinde bir öz barýndýran sabit
bir biçimdir. Kitle bir zaman diliminde kendi özel þartlarý içinde
çok beðendiði bir san’at eserini, o eserin ardýnda duran ve ona ruh
veren medeniyet deðeri yani öz ile özdeþleþtirir. Estetik heyecanýn
diri olduðu, medeniyet tasavvurunun kudretini kaybetmediði ve
bilinçle algýlandýðý zamanlarda bu özdeþleþme büyük bir mahzur
teþkil etmez, hatta eserde vurgulanan medeniyet deðeri gibi soyut
bir kavramýn çok daha kolay ve yaygýn anlaþýlýp içselleþtirilmesini
saðladýðý için faydalýdýr. Diðer bir deyiþle bu özdeþleþme sebebiyle
biçim ile öz birbiri ile aynileþmiþ, çoðu kez öz, biçimin gölgesinde
kalmýþ ve öz adýný verdiðimiz mefhum veya deðer kolay ve
yaygýn anlaþýlmakla birlikte biçimin kalýbýna dökülmüþtür.
Geçen zaman içinde özün biçime ruh ve hayat veren özelliðinin
toplumsal katmanlar tarafýndan unutulduðu sýk görülen bir hadisedir
ve bu durumda öz artýk bir biçim olarak algýlanýr. Öz ile biçim
arasýndaki iliþki, biçimin duraðan bünyesi dolayýsý ile donar ve
rijit bir mahiyet kazanýr. Halbuki medeniyet tasavvuruna ait bir
deðer olan öz, farklý zaman, mekan ve muhitlerde farklý biçimlerde
ifade edilmek mecburiyetindedir. Öz bir kavramdýr ve medeniyet
tasavvurunu kuran ve ona hayat veren bir özelliðe sahiptir.
Özün deðiþen koþullarda yeni biçimler kullanýlarak mutlaka ifade
edilebilmesi gerekir ki bu iþlevini yerine getirsin yani toplum bu
yeni dönemde de maziden tevarüs ettiði medeniyet tasavvuru ile
hayatiyetini sürdürsün, kimliðini ve kiþiliðini muhafaza edebilsin.
Diðer bir deyiþle zaman, daha doðrusu zaman içinde deðiþen þartlar,
biçimleri sorgular, zorlar ve deðiþime sürükler, toplumun bu
yeni dönemlerde de kendi kalarak var olabilmesi yani kendi özgün
medeniyet tasavvuru ile hayatýna devam edebilmesi için
özün yeni biçimler altýnda ifade edilmesi kaçýnýlmaz bir zarurettir.
Biçim ile öz arasýnda bir vakitler var olan ve o þartlarda çok müsbet
neticeler veren özdeþlik, biçimin kaçýnýlmaz olan duraðan
bünyesi, özün de farklý zamanlardaki yeni þartlara göre ifadesini
bulmak noktasýnda belli bir kalýba baðlý kalamayacaðý gerçeði dikkate
alýndýðýnda artýk bu yeni dönemde vazifesini yerine getiremez
olur ve biçim özün ifadesinde yetersiz kalýr.