R. - ?SMEK - İsmek - İstanbul Büyükşehir Belediyesi

126
(levent) baðlanmasýdýr. Bu iþlem iki kiþi tarafýndan, teker teker sýrasýyla
ilk gücü deliðinden ve taraktan geçirilerek, son çözgüye
kadar devam eder.
Dokuyucular çözgülerini kendileri çektikleri gibi, sadece bu iþi yapan
çözgü ustalarýna sipariþ vererek de çözgülerini hazýrlatýrlar.
Dokumanýn Yapýlmasý
Dokumalarýn büyük çoðunluðu “bezayaðý” tekniði ile yapýlýr. Ýkinci
olarak kullanýlan teknik ise “dimi” örgüsü ve türevleridir.
Þanlýurfa’da yapýlan ürünlerde bu tekniklerin biri veya ikisi istenilen
yüzey görünümünü verecek þekilde bir arada renkli veya farklý
renkte iplikler kullanýlarak ekoseli, çizgili veya karo desenli dokumalar
yapýlmaktadýr. Örneðin yün ipliðinden dokunan ehramlarda
bezayaðý tekniði kullanýlmýþtýr ve dokunmakta ve üzerine
tezgahta yörede “Brokar” tekniði denen bir iþleme yapýlmaktadýr.
Kamçýlý Culha Tezgahýnda Dokunan Ürünler
Yamþah: Yörede pamuk ipliðinden bezayaðý veya dimi örgü çeþitlerinden
biri veya türevleri ile dokunan erkek ve kadýnlarýn baþlarýna
örttükleri örtülerdir. Halen yoðun olarak kullanýlan bu örtüler
örten kiþiyi kýþýn soðuktan, yazýn sýcaktan korur. Hem kullanýmýndaki
pratiklik, hem de ekonomik oluþu yamþaða olan raðbeti artýrmýþtýr.
Saðlam ve tek tip kullanýlýyor olmasý tüketimini azaltmaktadýr,
bu da üreticileri turistik amaçlý satýþa yöneltir. Renkte
ve desende çeþitlilik gösteren yamþahlarda pamuk ipliðinin yaný
sýra sarý ve yeþil renkte floþ da kullanýlmaktadýr. Floþ; birinci kalite,
parlak, ipek görünümünde bir ipliktir. Bursa’dan beyaz olarak
getirtilip Þanlýurfa’da sarý ve yeþil renge boyanmaktadýr. Dokunan
yamþahlar, nakýþlanmak üzere iþlemeciye gönderilir. Dikiþ makinesine
benzer “Corne Makinesi” denilen makinada pamuklu iplik
ve floþ kullanýlarak yamþahlar üzerine çeþitli motifler iþlenir. Yamþaðýn
tüm yüzeyinin tek tip motifle iþlenmesine “Kabýlma”, iri kareler
arasýna gül motifi iþlenmesine “Güllü” denmektedir. Ýþlemecide
nakýþlanan yamþahlar saçaklarý örülmek üzere evlere gönderilir
ve kadýnlar tarafýndan örülerek püskül haline getirilir.
Baþlýca Yamþah Çeþitleri;
Þakkalý, Hýþvalý, Direkli, Kuzu Hafýz, Ahmediye, Sarý Aðabaný, Dümbüllü’dür.
Puþu: Tek ayaklý tezgahlarda genellikle beyaz, koyu bordo, siyah
renklerde floþdan, sýrmalý olarak dokunan erkek ve kadýn baþ örtüsüne
verilen isimdir. Puþu ayný zamanda gömlek üzerinden bele
sarýlmak suretiyle de kullanýlýr. Genellikle 125x125 cm. ebatlarýnda,
bütününde dimi dokuma örgüsü, türevlerinde karo dimi örgüsü
ile dokunan Puþu’nun diðer dokumalardan bir farký da saçak
boyunun daha uzun (15 cm.) olmasýdýr.
Ehram (Ýhram): Aslý Arapça olup haram’dan türetilmiþ bir isimdir.
Kadýnlarýn, baþlarýndan aþaðýya kadar inen ve sadece gözleri görünecek
kadar açýklýk býrakarak elleriyle bürüklendikleri (yüzün el
yardýmýyla kapatýlmasý) boy örtüsüdür. Bugün Þanlýurfa’da daha
çok yaþlý kadýnlar tarafýndan kullanýlan bu örtü, tümüyle saf yünden
dokunur ve su geçirmez özelliði ile raðbet görür. Giyim dýþýnda;
eski evlerde toplanýp üst üste konan yer yataklarýnýn, oda içerisindeki
sandýk ve benzeri eþyalarýn üzerini örtmede, yer sofralarýnýn
altýna yaygý olarak serilmesinde ve evlerin damýnda yatýlan
yaz gecelerinde, sivri sinekten korunmak için cibinlik olarak da
kullanýlmaktadýr.
Aba: El mekikli çukur tezgahlarda deve yününden dokunan ve elbise
üzerine bir çeþit manto gibi giyilen bol giysidir. Biçim olarak,
dikiþsiz, kolu kendinden çýkan, kenarý kaytan denilen süsleme ile
çevrili olan abalar, artýk çok fazla kullanýlmadýðý için dokumasý da
terk edilmiþtir. Ancak günümüzde mekanik tezgahlarda dokunan
aba benzeri kumaþlardan yine ayný iþlevi gören giysiler yapýlmakta
ve kýrsal kesimde kullanýlmaya devam etmektedir.
Sonuç olarak; geleneksel sanatlarýmýzýn birçoðunda olduðu gibi,
Þanlýurfa Culha dokumacýlýðý da günümüz koþullarýnda sosyal,
ekonomik ve kültürel nedenlerle yok olma tehlikesini yaþamaktadýr.
30-40 yýl öncesine kadar Þanlýurfa’nýn belli mahallelerinde
100’e yakýn kamçýlý tezgahta üretilen Culha dokumacýlýðý son zamanlarda
önemini yitirmiþ, tezgah sayýsý 1’e düþmüþtür. Bu sanata
olan ilginin azalmasý sonucunda tarihi imalathanelerdeki tezgahlar
1991 yýlýnda daðýtýlmýþ, imalathaneler konuta dönüþtürülmüþtür.
Günümüzde ancak 5 usta tarafýndan sürdürülmeye çalýþýlan
bu el sanatýnýn devamý için çalýþmak isteyen çýrak bulunamamaktadýr.
Son olarak yörede üretilen ürünlere yeni kullaným alanlarýnýn
bulunmasý, bu dokumalarýn turistik açýdan deðer kazanan
GAP baðlamýnda deðerlendirilmesi gereðini vurgulamak isterim.
* Mimarsinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Geleneksel Türk
Sanatlarý Bölümü Öðretim Görevlisi.