R. - ?SMEK - İsmek - İstanbul Büyükşehir Belediyesi

80
san’atkarýn ruh dünyasýna doðru ihtiyar edilen bir çözümleme ve
keþif seferidir. Birey san’at eseri üzerinden giderek veya baþka kelimelerle
ifade edilirse san’at eseri vasýtasý ile san’atkarýn duygu
ve ruh dünyasýna doðru yola çýkmýþtýr. Kendi estetik ikliminde
arayýp bulamadýðý, eksikliðini hissedip adýný koyamadýðý duygusal
boyutlar ve deruni inceliklerle san’atkarýn ruh ve duygu dünyasýnda
tanýþacak ve yine yetenek ve özellikleri nisbetinde onlarla zenginleþecek
ve derinleþecektir. Bu açýdan bakýldýðýnda san’at eseri
san’atkarýn ferdlere gönderdiði gizemli ve cazibedar bir davet ve
kabul mektubudur. San’atkar bu mektup ile insanlarý kendi duygu
ve ruh iklimine davet etmekte ve mektubun sýrrýný çözebilenleri
baþka hiçbir kayýt aramaksýzýn bu iklime kabul etmekte ve
oradaki estetik coþku ve hazzý o kimselerle paylaþmaktadýr.
Bir san’atkar birçok esere imza atmýþtýr, dolayýsý ile o, topluma birçok
açýk davet mektubu yollamýþtýr. Genel olarak birey önce bir
eseri vasýtasý ile san’atkara ulaþýr, estetik etki büyük ve estetik
haz vazgeçilmez bir mertebeye ulaþmýþ ise bunu o san’atkarýn diðer
eserleri ile olan iliþki takib eder. Birey san’at eserlerinin verdiði
sarhoþ edici estetik haz içinde san’atkarýn ruh ve duygu dünyasýný
tanýmak için adeta seferber olur. Bu gayret bazý kereler o
mertebede tecelli eder ki bir san’atkarý tanýmak ve onunla bütünleþmek
için bir ömür kafi gelmez. San’atkar da bir ferddir ve her
ferd gibi bir ölçüde zemine, zamana ve muhite baðlýdýr, bu saydýklarýmýzdan
tamamen baðýmsýz deðildir. Onun ruh ve duygu dünyasý,
bu dünyayý tanzim ederek sistemleþtiren estetik kaygýlarý ve
bu dünyanýn dýþa vurumu sýrasýnda, yani eser verirken izlediði
usuller yaþadýðý toplumun temel kabulleri, kýsacasý medeniyet tasavvuru
ile derin ve saðlam iliþkiler içindedir. Burada sözü edilen
derin ve saðlam iliþkinin mutlaka olumlu manada olmasý gerekmez,
san’atkar içinde yetiþtiði ve yaþadýðý toplumun medeniyet
tasavvurunu benimsediði gibi reddedebilir de. Ancak gerek kabulde
gerek red halinde san’atkarýn duruþunu belirleyen veya daha
yumuþak bir ifade ile kuvvetle etkileyen olgu, ait ve mensub olduðu
toplumun deðer yargýlarý kýsacasý medeniyet tasavvurudur.
Bireyin estetik ölçütleri ve tercihleri gibi san’atkarýn da ruh ve
duygu dünyasý, estetik kaygýlarý ve bunlarý dýþa yansýtma biçimi,
içinde yetiþtiði ve yaþadýðý toplumun medeniyet tasavvuru ve bu
tasavvurun dýþ dünyaya yansýma biçimleri olan kültürle çok yakýndan
ilgilidir. Þimdi bu iliþkiyi daha yakýn bir perspektiften gözlemleyerek
açýklamaya çalýþalým.
Toplum ferdlerden oluþur ve her ferdin ilk bakýþta diðerlerinden
farklý kendine özgü gibi görülen bir yaþama, düþünme ve duygulanma
biçimi vardýr. Ancak bu biçimlere toplumsal ölçekte bir genelleme
ile yaklaþýlýrsa bunlarýn her birinin kendi içinde ana hatlarý
ile bir bütünsellik gösterdiði ve ahenkli bir yapý arz ettiði görülür.
Bu bütünselliði müþahade etmenin en kolay yolu bu vakýanýn
müþahhas cephesini yani toplum içinde yer alan ferdlerin yaþama
biçimlerini gözlemlemektir. Belli bir toplumun mensubu
olan ferdlerin günlük hayatta her zaman karþýlaþýlan rutin davranýþlarýnda
geniþ ve genel anlamda belli kalýplar içinde hareket ettikleri
görülür. O toplumda yaþayan insanlarýn selam verip almalarý,
birbirleri ile muaþeretleri, yemek yeme adabý, yolculuk yapma
tarzlarý, doðum, ölüm ve evlilik törenleri ve bunlara benzer diðer
tüm davranýþ ve hareketleri kendi kiþisel özelliklerinin üzerinde
yer alan belli bir biçimler düzenlemesine göre gerçekleþir. Toplumsal
ölçekte gerçekleþen ve bir bütünsellik içinde sistem haline
gelen bu biçimler ayný zamanda o cemiyeti diðerlerinden ayýran
özelliklerdir, bu sebeple maddi planda o cemiyeti tarif ederler.
Toplumun yaþadýðý ve yaþattýðý biçimlerden oluþan bu sisteme o
toplumun kültürü adýný verelim.
Benzer þekilde yine bir genel hüküm elde edebilmek için bu kez
farklý bir yol izleyerek yapýlacak gözlem ve tesbitler, toplumu
oluþturan ferdlerin düþünme tarzlarý ve fikir dünyalarý için de gerçekleþtirilebilir.
Bu gözlem ve tesbitlerden þu sonuca varmak kabildir,
yine ferdi özellikler ve çeþitlilikler bir yana býrakýlýrsa bunlarýn
üzerinde yer alan ve ferdlerin düþünce tarzlarýný tanýmlayan
genel ve toplumsal ortak bir düþünme biçimi veya düþünme yöntemi
mevcuttur. Bu ortak düþünme tarzýný veya yöntemini belirlemek
dýþ dünyada gerçekleþen davranýþ biçimlerindeki ortak ve
genel özellikleri tesbit etmek kadar kolay deðildir. Ortak biçimlerden
oluþan kültürü yalýn gözlem ve tesbit ile belirlemek mümkün
olduðu halde toplumda mevcut ortak düþünme tarzý veya yöntemini
kýsaca söylersek ortak aklý veya maþeri aklý belirlemek için
bu tür çabalar yeterli olmaz. Toplumun ortak aklý o toplumu düþünce
ve fikir planýnda temsil eden bilim, fikir ve düþünce adamlarýnýn
zihin dünyalarýný tanýmak ile mümkün olur. Bu kimseler fikir
ve düþünce ortamýnda toplumun önünde olan, toplumdan çok
daha geniþ bir ufka, ihatalý bir bilgi hazinesine ve derin bir düþünme
kabiliyeti ile buradan fikir üretme kapasitesine sahip kimselerdir.
Dolayýsý ile toplumun düþünce yapýsý yani ortak veya maþeri
aklý bu kimseler tarafýndan belirlenir, bireyler farkýnda olarak ya
da olmayarak bunlarýn etkisinde kalýr ve bu kimselerin geliþtirdiði
düþünce sistematiðini benimser. Toplumun benimsediði ortak aklý
veya maþeri düþünce tarzýný anlamak için o toplumun içinde yetiþmiþ
bilim, fikir ve düþünce adamlarýnýn eserlerini tetkik etmek,
bu eserlerdeki ortak noktalarý ve bunlarý doðuran ortak yaklaþýmlarý
tesbit etmek gerekir. Bu çalýþma sonucu o cemiyete has toplumsal
düþünme tarzýnýn özellikleri belirlenebilir.
Toplumdaki ortak davranýþ ve ortak düþünme tarzýna benzer bir
þekilde toplumun ortak bir duygusallýðýndan da söz edilebilir. Bir
toplumu teþkil eden ferdler duygu dünyalarýnda da genel çizgileri
ve özellikleri ile ifade edilebilecek belli bir duygusal tarz izlemektedirler.
Buna, ferdi özellikleri hiçbir zaman ihmal etmeden
ancak bu özelliklerin üzerindeki bir düzlemden bakarak, toplum-