Burgerschapsvorming en de maatschappijvakken - Landelijk ...

In het voortgezet onderwijs stond voor aardrijkskunde vooral het
verwerven van algemene kennis voorop. In de praktijkgerichte HBS kwam
een ‘nieuwe aardrijkskunde’ tot stand (nieuw in vergelijking met die op
het gymnasium, waar voornamelijk de geografische omstandigheden van
de klassieke beschavingen werden bestudeerd). Hierin was een brede en
eigentijdse invulling van het vak herkenbaar. Het eerste
eindexamenprogramma voor de HBS kende in 1870 thema’s als:
natuurkundige aardbeschrijving, waartoe men kennis van klimaten,
zeestromingen, verspreiding van flora en fauna rekende. Ook de sociale
geografie is herkenbaar in thema’s als: een algemeen overzicht van de
‘politische verdeeling der werelddeelen’, de grenzen van de natuurlijke
gesteldheid, ‘handelbetrekkingen der voornaamste Staten vooral uitvoerig
t.a.v. Nederland en zijn koloniën en overzeesche bezittingen’.
De auteur van geschiedenisboeken voor de HBS A.M. Kollewijn schreef in
1889 een karakteristiek van het vak geschiedenis op de HBS, waarin hij
betoogde: '(..) om waarlijk mensch te zijn, om zijne maatschappelijke en
staatkundige plichten na te komen, om zoo gelukkig mogelijk te leven,
hetgeen toch ieders streven is, moet men de hedendaagse, zoo
ingewikkelde maatschappelijke en staatkundige verhoudingen althans
eenigermate kennen. (..) Om het heden tot op zekere hoogte te kunnen
begrijpen, moet men weten hoe het uit het verleden is ontstaan, en nu is
er slechts één vak, waaruit wij dat kunnen leeren: de geschiedenis'
(geciteerd bij Amsing, 2002, p. 277-278).
De vakken aardrijkskunde en geschiedenis waren dus in eerste instantie
duidelijk burgerschapsvormend bedoeld, in een groot aantal dimensies
die men tegenwoordig ook aan dat begrip geeft. Samenvattend kunnen
we de doelen van het negentiende-eeuwse onderwijs in deze vakken – dat
ook grote invloed had op het onderwijs in de eerste helft van de
twintigste eeuw – als volgt weergeven:
De burger moet op verantwoorde wijze zijn politieke rol kunnen
spelen als staatsburger, daarin gesteund door een goed
ontwikkeld nationaal besef.
De burger moet kunnen deelnemen aan een zich moderniserende
economische wereld.
37