Mens, waar ben je? - CDA

MENS, WAAR BEN JE?Waardigheid ligt voor Shakespeare niet in wat mensen nodig hebben (voedsel,onderdak, onderwijs – alles wat wij vandaag de dag in grondrechten hebben vastgelegd),maar in wat men aan een mens verschuldigd is. In Lears geval: een vaderverdient het respect van zijn dochters, een koning verdient een gevolg (een bedelaarniet). Je kunt zeggen dat dit het eerbesef van een voorbije wereld karakteriseert.In de wereld van vandaag zijn onze meest fundamentele politieke concepten vanmenselijke waardigheid immers gestoeld op de idee van gelijkheid. In Shakespeareswereld – en in koning Lears beleving dus – is menselijke waardigheid gebaseerd opverschil: op status, titel, enzovoort. Voor Shakespeare waren de dimensies waarinmensen gelijk zijn – naaktheid, lijden, sterfelijkheid – helemaal geen intrinsiekeelementen van menselijke waardigheid. Mensen gelijk behandelen is hun hetrespect ontzeggen dat hun verschuldigd is. Een mens behandelen op grond van zijnalgemeen menselijke behoeften betekent hem reduceren tot de ‘armzalige gelijkheid’van zijn natuurlijke staat. Deze minachtende gelijkheid kenmerkt de houdingvan Lears dochters: hun vader krijgt niets meer of minder dan iedere willekeurigeanonieme bedelaar. Daarmee onteren ze Lear, ontnemen ze hem zijn waardigheid.Nogmaals, die wereld hebben we achter ons gelaten. Maar daarmee ook hetprobleem dat hier speelt? Is gelijkheid meer dan de ‘armzalige gelijkheid’ van declaim die we op grond van ons mens-zijn kunnen doen op andere mensen om onzebasale levensbehoeften te bevredigen? Het humanisme van vandaag is milder engenereuzer voor de mens dan Shakespeare was. Het ziet meer overeenkomsten tussenmensen dan alleen de bottom line van basale behoeften. Mensen zijn wezensdie met rede begiftigd zijn, met spraak, met het vermogen zin aan hun leven teverlenen, enzovoort. Daar al ontstaat echter een probleem. Zodra je de definitievan ‘algemeen menselijk’ gaat invullen gaan er mensen buiten vallen: zijn zwaarverstandelijk gehandicapten die niet aan ons beeld van ‘redelijke’ wezens voldoengeen mensen? Natuurlijk wel. De intrinsieke waardigheid van een mens is namelijkmeer dan een ‘construct’ op basis van wat een samenleving als essentiële menselijkeeigenschappen beschouwt: menselijke waardigheid wordt erkend en niet gemaakt.Daarom wijst ze boven zichzelf uit. ‘Wat is dan de sterveling dat U aan hem denkt?’,roept de dichter van Psalm 8 uit. De menselijke waardigheid ligt juist in dat ‘omzien’.Om met Gerard Reve te spreken: ‘het is gezien, het is niet onopgemerkt gebleven’. 92Daarmee zijn niet alle concrete en individuele eigenschappen en levensomstandighedenweggestreept. Integendeel: juist in die eigenschappen krijgt de mens eenidentiteit. Anders wordt het mens-zijn zo algemeen dat je niet veel meer overhoudtdan die claim van de naakte bedelaar Lear op basale levensbehoeften. 9392 | Het slot van De Avonden (Gerard Reve, De avonden: een winterverhaal, Amsterdam1947). Zie ook p.265: ‘Gij die de sterren houdt in het holle van uw hand’, zei hij zacht, ‘ikweet dat deze dingen door U gezien worden.’93 | Hans Boutellier spreekt op enigszins vergelijkbare wijze over ‘slachtofferschap’ als laatstecentrale moraliserende noemer. Hans Boutellier, Solidariteit en slachtofferschap: demorele betekenis van criminaliteit in een postmoderne cultuur, Nijmegen 1993.66