Mens, waar ben je? - CDA

MENS, WAAR BEN JE?ofwel: durf te denken. 117 Verlichting was dus vooral een denkbeweging, een ontwikkelingsproces,en zeker geen stadium dat wij na verloop van tijd bereiken, of waarwe op een gegeven moment ‘doorheen zijn’. Kant zou zichzelf dat in elk geval nooithebben aangematigd en waarschijnlijk hebben gegruwd van de oppervlakkigheidvan mensen die in naam van de Verlichting het ‘vrije woord’ verdedigen als ‘mogenzeggen wat je denkt’. Verlichting betekende zeker: jezelf zijn, niet gemuilkorfd doorwelk gezag dan ook. Maar ‘jezelf’ was bij Kant, en bij andere Verlichtingsfilosofen,gemunt in universele termen. Eigenlijk was er van ‘individualisering’ op zich noggeen sprake. Het individu werd aangesproken op zijn verantwoordelijkheid. ‘Jezelf’zijn’ hield in: je aan de universele wet houden die iedereen als redelijk wezen kankennen. Moraal moest dus niet opgelegd worden door bevoegd of onbevoegd gezag,maar zelf worden toegeëigend. Het echte verlichte individu is, kortom, de autonomemeester van zijn gevoelens en natuurlijke neigingen, die met zijn verstand de universelemorele wet volgt en zo naar zedelijke vervolmaking streeft.De negentiende-eeuwse Romantiek is deels een reactie op de Verlichting,vooral ook op het mensbeeld. De verschuiving van Verlichting naar Romantiek begintals in de loop van de achttiende eeuw onder filosofen – Jean-Jacques Rousseaumet name – de idee opkomt dat mensen wezens zijn met een ‘moreel zintuig’, eenintuïtief gevoel voor wat goed en kwaad is. 118 Het kennen van goed en kwaad is nietalleen een rationele afweging, maar ook een kwestie van het luisteren naar onzegevoelens. De moraal heeft een stem in ons innerlijk. Die stem, meende Rousseau,wordt maar al te vaak overstemd door onze – vaak sociaal aangemoedigde – hartstochten,die opspelen door onze afhankelijkheid van anderen, met name onze trots.Waar het hem om ging was het herstel van het authentieke morele contact met onszelfwaardoor we morele wezens worden. Eigenlijk dus nog steeds het Verlichtingsideaal,maar met veel meer nadruk op ons innerlijk ‘gevoel’ als bron van die moraal.Het zwaartepunt van deze nieuwe opvatting begon in loop van de tijd langzaam teverschuiven. Was de ‘innerlijke stem’ aanvankelijk vooral belangrijk omdat die onsvertelde wat juist was om te doen, langzamerhand krijgt dit contact met ons innerlijkeen onafhankelijke en eigen morele betekenis. Het wordt iets dat we moetenbereiken om ware en volmaakte mensen te zijn. Vooral de achttiende-eeuwse Duitsefilosoof Herder is van grote invloed geweest op dit ideaal: ieder mens heeft een oorspronkelijkemanier van mens-zijn, een eigen maat, waarnaar hij op zoek moet. Hetis deze versie die zich, aldus Taylor en vele anderen, ‘diep in het moderne bewustzijngenesteld’ heeft. Er is een bepaalde manier van mens-zijn en dat is mijn manier.Mijn opgave, mijn roeping is het om mijn leven op die manier te leiden. Trouw zijntegenover jezelf krijgt daarmee een nieuwe betekenis: als ik niet word wat ik diepin mezelf ben, dan faal ik in wat mens-zijn voor mij persoonlijk betekent. Dit ideaalwerd versterkt door het principe van originaliteit. Ik ben volstrekt uniek. Niet alleen117 | Het gaat hier om de eerste alinea van: Immanuel Kant, ‘Beantwortung der Frage: Was istAufklärung?’ Berlinische Monatsschrift (1784) December, pp.481-494.118 | Charles Taylor, The ethics of authenticity, Cambridge, MA [etc.] 1991, p.46v.82