Normas ortográficas e morfolóxicas - Inicio

Con todo, axiña se foi introducindo a variante dezer (con vogal radical -e-, eliminando
desta maneira a secuencia -i...er, infrecuente en verbos da segunda).
Quizais tras das formas dezía e similares, que xa se documentan ao lado de
dizía nas Cantigas de Santa María, nos Miragres de Santiago, na Crónica
Xeral, na Crónica Troiana etc., hai un infinitivo dezer (aínda que pode haber
tamén dezir, dizer ou dizir; nestes dous últimos casos dezía sería variante de
dizía por disimilación de vogais). O que é seguro é que tras do xerundio dezendo
das Cantigas de Santa María hai forzosamente un infinitivo dezer, rexis-
trado tamén nun documento de Montederramo do 1291 e noutro de Ourense
do 1292, e que volvemos a achar noutros documentos do século XV. Tamén
pide un primitivo dezer o contradezer que usa Gil Vicente (1523). Esta forma,
ou a que xa ten o -z- enxordecido (decer), aparece en diferentes textos galegos
dos século XVII e XVIII. Segue aparecendo con abundancia no século
XIX nos primeiros textos do Rexurdimento e aínda hoxe non esmoreceu totalmente
na fala viva. Dezer continúa tamén dialectalmente en portugués. Pero
en galego o antigo dizer non é substituído só por decer, senón por dicir e
decir. O infinitivo dezir encontrámolo xa nun documento de Ribas de Sil de
1405, e coa grafía desyr noutro de Rianxo de 1457. Sarmiento, que escribe a
mediados do século XVIII, non usa senón estas dúas formas (dicir ~ decir);
nos textos do século XIX citados antes aparecen tamén estas mesmas formas
(ao lado de decer). Na lingua oral moderna continúanse usando as dúas
variantes, aínda que na escrita adoitaba dárselle preferencia a decir. A forma
dicer ou dizer empregada por algúns escritores modernos non ten apoio na lingua
actual.
Dizer é unha forma definitivamente morta en galego. Para substituíla acudiuse
a decer, que harmoniza a vogal radical coa temática, ou a dicir, que harmoniza
a vogal temática coa radical, evitando así un verbo de vocalismo
insólito. O paso de dizer a dezer ou decer foi favorecido polas formas en que
a vogal temática era tónica (dizer, dizendo, dizemos, dizedes > decer, decendo,
decemos, decedes, segundo o modelo de temer, temendo, tememos, temedes).
O paso a dicir foi favorecido por aqueles casos en que a 2ª e 3ª conxugacións
estaban neutralizadas: dizes, dize, dizen, dizía, e mesmo digo, diga, dixe; estas
formas fan imprevisible un infinitivo dizer ou dicer e mesmo favorecen o paso
á terceira, que é, das dúas, o modelo produtivo. Tanto decer coma dicir están,
137