1986 JAARBOEK - Historisch Centrum Overijssel

abrupt op de kansel werden verkondigd. Bij een kerkvisitatie in 1865
kwam de klacht over een predikant, die gezegd zou hebben: "Christus
was een gewoon mens; wie hoger van hem spreekt, zegt maar holle
klanken".
Dat wetenschappelijke waarheden van een geheel andere dimensie zijn
dan geloofswaarheden is een denkwijze, die pas later in de kerken gehoor
vond. Voorlopig kon alleen de verlichte en liberale burgerij met
de nieuwe ontwikkelingen meegaan. Ze voelde zich juist bevrijd van
allerlei dogmatische geloofsvoorstellingen, die niet meer klopten met
de wetenschappelijke inzichten.
Maar voor de kleine burger met een geringe opleiding was de verwarring
groot en het kerkelijk belangstellend deel onder hen begon zich te
verweren.
Maatschappelijke ontwikkelingen
We kunnen deze dingen niet los zien van andere ontwikkelingen van de
maatschappij in die dagen. De oude statische standenmaatschappij,
die een eenzame kleine top kende, met daaronder de grote massa van
onvermogende burgers en daaronder weer de paupers, was aan het
veranderen. In de jaren 1850 - 1867 was er een duidelijke economische
verbetering ingetreden 16 . Deze begon in de landbouw (grote oogsten en
hoge prijzen) en zette zich in 1867 versneld door, mede door de technische
ontwikkelingen. Dit had tot gevolg dat er meer mobiliteit in de sociale
lagen kwam. Vooral de middengroep kreeg haar kansen. De lonen
stegen. Spoorwegen en verbeterde druktechnieken bevorderden de
communicatie, het dagbladzegel (een belasting op kranten) werd in
1869 afgeschaft. Er was meer toeloop tot de scholen (de leerplichtwet
kwam pas in 1901) en de eerste sociale wetgeving kwam van de grond
(1874).
De spoorwegen gingen reclame maken met goedkope zondagsreizen.
Men kon al 4 maal per dag naar het westen, noorden en zuiden reizen.
Velen waren zich goed bewust dat ze in een tijd van "vooruitgang"
leefden. De vele lezingen en ingezonden stukken in de krant maakten
daar meermalen gewag van. Er was een rozig optimisme over de toekomst
bij de liberale burgerij en de vrijzinnige voorgangers in de Hervormde
Kerk, die geïrriteerd reageerden op het "fanatisme, de bekrompenheid
en onverdraagzaamheid" van de opkomende orthodoxie,
die niet zo overtuigd was van de goede vooruitzichten. Zij
moesten hun deel in de komende welvaart nog veroveren en hun godsdienstige
instelling was nu niet bepaald zo optimistisch over de mogelijkheden
van de mens. (Heidelbergse Catechismus: "De mens is niet
in staat tot enig goed en geneigd tot alle kwaad").
39