Wat scholen vermogen - Onderwijsraad

De achterliggende gedachten bij de schaalvergroting van scholen zoals die heeft plaatsgevonden,
waren onder meer het streven naar meer doelmatigheid en de verwachting dat
in een grote school meer mogelijkheden zouden zijn voor maatwerk, differentiatie, zorg
op maat, een ononderbroken leerlijn en interactie tussen leerlingen met verschillende
capaciteiten (Van den Berg (red.), 2000, p.42-45). In de praktijk blijkt dat positieve effecten
en kansen van schaalvergroting onder meer liggen in zaken als het behoud van (een
breed) onderwijsaanbod, meer doelmatigheid en een bredere financiële basis, professionalisering
van bestuur en management en meer mogelijkheden voor professionele contacten
tussen leraren. Negatieve aspecten zijn onder meer het doorwerken van fusieperikelen,
cultuurconflicten tussen schoolsoorten en het feit dat de organisatie niet altijd
goed is ingesteld op de eigen grootte. Dit uit zich bijvoorbeeld in roosterproblemen, veel
pendelen tussen gebouwen en een gebrekkige interne communicatie (Van Dijck, 1998,
p.11-12). Gesteld kan worden dat de genoemde nadelige gevolgen van fusies meestal
met de jaren slijten en opgelost kunnen worden door een professioneel management. De
laatste jaren zijn er echter ook signalen dat bepaalde problemen zich lastig laten oplossen
binnen een grote organisatie en dat de schaalvergroting hier en daar doorschiet.
Met name in het voortgezet onderwijs zijn er steeds meer zeer grote scholen ontstaan.
Vooral wanneer scholengemeenschappen op één ongedifferentieerde locatie zijn gevestigd,
hebben leraren en leerlingen te maken met een groot aantal en een grote diversiteit
aan collega’s en medeleerlingen. Hoewel bij schaalvergroting interne differentiatie binnen
scholen wordt gerealiseerd, kan met het advies Aansprekend burgerschap van de Raad
voor Maatschappelijke Ontwikkeling (RMO) geconstateerd worden dat deze interne
differentiatie niet geheel in de pas lijkt te lopen met het belang van ‘de menselijke maat’.
Mensen hebben de behoefte om zich te identificeren met de mensen om hen heen en om
herkend, gekend en erkend te worden. Aspecten als opvoeding tot burgerschap, participatie,
herkenbaarheid voor leerlingen en personeel, het gevoel van gezamenlijkheid, de
inzetbereidheid en de sociale veiligheid dragen daaraan bij, maar zijn soms onder druk
komen te staan. Een actuele vraag is dan ook hoe de voordelen van grootschalige (heterogene)
organisaties gecombineerd kunnen worden met kleinschalige, intern meer homogene
organisatievormen met onderwijs op een menselijke maat. Mogelijkheden zijn er
wel, maar ze zijn nog niet erg bekend (RMO, 2000). In de volgende paragraaf wordt hier
nader op ingegaan.
5.2 Reflectie
De beschreven ontwikkelingen geven aan dat de professionaliteit van leraren en de interne
organisatie van scholen zich op verschillende terreinen in positieve zin ontwikkelen.
Tegelijkertijd echter staan de verbindingen tussen de verschillende lagen en functies in
de schoolorganisatie, oftewel de verbindingen tussen beleid, beheer en primair proces,
onder druk, evenals ‘de menselijke maat.’ De raad vindt het belangrijk dat negatieve
effecten van deregulering en autonomievergroting in de zin van een te ver doorschietende
interne regulering, worden tegengaan. De uitgangspunten zoals deze eerder in paragraaf
1.4 zijn geformuleerd, zijn mede in dit perspectief te zien. De interne organisatie
van scholen zou zo ingericht moeten worden dat er duidelijke onderlinge verbindingen
zijn, dat het binnen scholen aanwezige beleidsvoerend vermogen beter wordt benut en
dat de maatvoering adequaat is. Een deel van de scholen werkt daar ook al aan, zij kunnen
als voorbeeld en inspiratiebron dienen voor andere scholen.
56 Onderwijsraad, januari 2002