De cultuur van het lezen - Taalunieversum

Toch heeft dit soort opmerkingen meer met individueel karakter en temperament te makendan met een cultuur in haar geheel. Literatuur en het lezen van literatuur behoorden, zekertot voor kort, tot de algemene culturele waarden – zoals ook sport, theoretische fysica,muziek, filosofie en misschien zelfs religie daar nu nog vanzelfsprekend deel van uitmaken.Vrijwel niemand vraagt om een verdediging van deze waarden. Hoewel niet iedereen muzikaal,sportief of filosofisch is, lijkt de samenleving er desondanks van overtuigd dat hetbestaansrecht van deze waarden niet hoeft te worden aangetoond met een bewijs van maatschappelijknut. We willen nu eenmaal graag weten hoe het heelal in elkaar zit, we luisterengraag naar muziek of we gaan op in een voetbal- of tenniswedstrijd. Het zijn gebieden dieverbonden zijn met de menselijke geest. Zo is het ook met de literatuur. De vele leesclubsoveral in ons taalgebied getuigen daarvan. Toch wordt de legitimatie van de literatuur in hetpublieke debat de laatste tijd steeds nijpender.Hieronder geef ik (slechts) twee argumenten die het bestaansrecht van de literatuur endaarmee het literaire lezen verdedigen. De kern ervan is niet dat zij de eigenwaarde van literatuurbewijzen, dat zou een contradictie zijn, maar dat zij die eigenwaarde benoemen.De argumenten zijn ook in andere contexten reeds naar voren gebracht. Ze vormen hethart van de Europese literaire cultuur, een humanistische traditie bij uitstek.Literatuur is de verzamelplaats van alle verhalenZo oud als de mensheid is, zo lang heeft ze kennis vergaard over de wereld en over zichzelf.Verhalen over het ontstaan van de wereld vertellen we al lang niet meer zoals in demythologie en de religie. De empirische wetenschap heeft dit soort mythologie immers vervangen.Maar verhalen over hoe wij in de wereld staan, hoe wij er ons handhaven of juist inten ondergaan, zijn we altijd blijven vertellen. Dat heeft te maken met de ontwikkeling vanons zelfbegrip en -bewustzijn. Sterker nog, zonder dat soort vertellen zouden wij het nietredden. Verhalen scheppen zin en betekenis, ze interpreteren processen en gebeurtenissenals menselijke getuigenissen. Daarmee geven ze richting aan ons handelen. Met anderewoorden: verhalen domesticeren en humaniseren de chaos van ons dagelijks bestaan.De Grote Verhalen mogen dan verdwenen zijn, de behoefte aan ‘kleine’ verhalen is er alleenmaar sterker door geworden. Omdat wij onszelf niet meer als een onderdeel van een religieuzeof ideologische samenhang kunnen begrijpen, moeten wij die samenhang wel actiefscheppen op individueel niveau. Dagelijks spiegelen wij ons in de duizenden verhalen vanandere individuele levens die aan ons voorbij trekken, in onze eigen persoonlijke kring,in de media, in computergames, in films, in romans. En we spiegelen ons om onszelf te herkennenof om ons anderszijn te formuleren. Dat de moderne literatuur van de vorige eeuween aanval ondernomen heeft op Het Verhaal spoort met deze analyse. Die aanval wasimmers een afrekening met de van boven opgelegde monoloog; nu mag de lezer eindelijkmeespreken in de interpretatie van de vele gedaanten die verhalen kunnen aannemen.Verhalen kunnen verteld worden in verschillende media en kunstvormen, maar de literatuuris van oudsher het terrein waar ze liggen opgeslagen, vanaf de vroege mythologie totde hedendaagse zogenaamde non-lineaire elektronische teksten; vanaf de thema’s besprokenin de jachtrituelen van de oermens tot deze in films als The Terminator. De literatuur iseen levende bibliotheek van wat ons doorheen millennia heeft beziggehouden.Op dit terrein is het woord van de Duitse hermeneutische filosoof Odo Marquard dan ooktreffend: Zukunft braucht Herkunft, vooruitgang impliceert dat wij voortdurend de traditiesblijven bestuderen, niet om er ons aan vast te klampen maar om te begrijpen dat wij ook inde nieuwe mediawereld steeds opnieuw in nieuwe gedaantes oude verhalen vertellen.Voor dat zelfbegrip is de literatuur, in brede zin, onmisbaar.Onmisbaar is de literatuur ook wanneer zij verhalen vertelt over de streken en stedenwaarin wij wonen. In een steeds verder globaliserende wereld lijkt het alsof de hele mensheideen en dezelfde geschiedenis en ruimte deelt. Dat is maar tot op zekere hoogte waar.De romankunst heeft, zoals Milan Kundera heeft betoogd, de concrete leefwereld van zeeruiteenlopende personages uitgetekend: van Don Quichot en Oliver Twist tot de halfbroersBruno en Michel uit Elementaire Deeltjes, van Raskolnikov uit Misdaad en straf tot Mr. Quispeluit Advocaat van de hanen. De diversiteit van deze contexten is enorm, zowel historisch alspsychologisch, en biedt aanknopingspunten voor de zoektocht naar het universele.98De cultuur van het lezen - De humanistische faktor