De cultuur van het lezen - Taalunieversum

Hoofdstuk 4Perspectieven op geletterdheidGeletterdheid als ideologieIn de klachten die hierboven werden gereconstrueerd herkennen we de extremen waartussenhet begrip ‘geletterdheid’ zich bevindt: van de basisvaardigheden lezen en schrijven tothet lezen van hoogstaande literatuur. Die omschrijving van begin- en eindpunt sluit aan bijde woordenboekdefinitie van ‘geletterdheid’: Van Dale opent met ‘kunnende lezen en schrijven’(maar plaatst daar ‘verouderd’ bij) en vervolgt met: ‘veel gestudeerd hebbend, belezen’– het ideaal van de ‘geletterde man’.Toen ik onlangs een optreden van Kees van Kooten en Guy Mortier zag in de serie GeletterdeMensen 32 , besefte ik dat we naast ‘verouderd’ ook soms ‘ironisch’ kunnen toevoegen. Hoeernstig of ironisch zijn immers de stroom boeken waarin culturele geletterdheid in eenaantal lessen wordt aangeleerd aan dummies? Maar wie de onderwerpen van de reeks voordummies bestudeert ontdekt dat we door het lezen van één boek verlost kunnen worden vanvele vormen van ongeletterdheid.De inwijding in de traditionele geletterdheid (in de betekenis van ‘standaardtaal’ en ‘literairecanon’) is een thema dat erg tot de verbeelding spreekt, en aan bod komt in heel wat verhalen.In de roman Een schitterend gebrek van Arthur Japin wijdt een man een jonge vrouwin in de cultuur: ‘Mijn hele leven lang’, zei hij, ‘heb ik geprobeerd nog iets te maken vande brokstukken die anderen achterlaten. Gaten vullen, scheuren stoppen, breuken lijmen,bramen slijpen. En nu, net nu ik dacht dat het allemaal voorbij was, nu, voor het eerst, magik één keer laten zien wat ik kan scheppen uit een ruw brok marmer. Helemaal van mijvanaf de eerste beitelslag. Zwaar zal het worden. Het zal pijn doen, jazeker, wat had je dangewild? Heeft Pygmalion zich daardoor soms laten weerhouden? Tranen van bloed zullenwe storten, maar het is nu of nooit.’ 33PygmalionOp welke manier wordt culturele geletterdheid gerepresenteerd in diverse genres en media?Het toneelstuk Pygmalion (1914) van George Bernard Shaw is bij het grote publiek vooralbekend door de filmbewerking My Fair Lady (1964). Het verhaal gaat terug op de klassiekemythe van Ovidius, waarin de kunstenaar Pygmalion verliefd wordt op zijn eigen creatie– een ivoren vrouwenbeeld dat Galathea heet. Venus vervult de wensen van Pygmaliondoor het beeld leven in te blazen. In My Fair Lady leert professor Higgins (Pygmalion) hetbloemenmeisje Eliza (Galathea) hoe ze moet praten en bewegen om zich te integreren in dehogere klasse. Shaw analyseert de relatie tussen geletterdheid en klasse en reflecteert overde sociale meerwaarde van geletterdheid.Men moet in het achterhoofd houden dat Shaw de filmbewerking en vooral het einde vande film (de belofte van een huwelijk) afkeurde. Hollywood verkoos immers een feelgood liefdesverhaaldat de aandacht afleidde van het centrale thema. Toch mag men het belang vanhet romantische aspect niet onderschatten. In de persoon van Higgins en Eliza trekken verschillendegeletterdheden elkaar aan. De intellectuele, afstandelijke geletterdheid (Higgins)en de spontante, emotionele geletterdheid (Eliza) blijken complementair. De mythe vanPygmalion maakt ons bewust van het romantisch-erotische perspectief van de meesterleerlingverhouding, maar deze verhouding blijkt slechts een van de vele tegenstellingen diein het verhaal aanwezig zijn. Een overzicht 34 :32. Geletterde Mensen is een literaire performancereeksvan de vzw Behoud de Begeerte, een Vlaams kunstencentrumvoor literatuur.33. Japin: 2003, p. 80.34. Voor een uitgebreide analyse zie Verdoodt: 2004.• Higgins → Eliza• standaardtaal → dialect• mentor → leerling• schepper → creatie• subject → object• man → vrouw• rijk → arm• luxueus → schamelDe cultuur van het lezen• rein → vuil• kleurrijk → grauw• verfijnd → grof• mondain → volks• gecultiveerd → ruw• hoge (dominante) cultuur → lage (populaire) cultuur• beschaafd → primitief19