De cultuur van het lezen - Taalunieversum

geleerd op de oorlogen van de Oostenrijkse kinderen neer te kijken. En men bracht henbij dat Franse kinderen nazaten waren van decadente losbollen, die het met duizendentegelijk op een lopen zetten zodra er een Duitse landweerman met een flinke baard ophen afkwam. En de rollen omgedraaid en met de nodige wijzigingen leerden de Franse,Russische en Engelse kinderen – die ook dikwijls hadden gezegevierd – hetzelfde.’ 16De enkelvoudige geletterdheid en de enkelvoudige identiteit die mede door boeken werdgeconstrueerd, wordt gaandeweg vervangen door meervoudige geletterdheden en identiteiten.Doordat mensen hun perspectieven verruimen worden nationale identiteiten steedsfilosofischer ervaren als ‘imaginaire gemeenschappen’ 17 . Of, zoals de Jiddische taalkundigeMax Weinreich schreef: ‘A shprakh iz a diyalekt mit an armey un a flot’: een taal is eendialect met een leger en een vloot.Hoe onderwijst men over naties als zijnde imaginaire constructies? Die vraag roeptbegrippen op als globalisering, mediatisering, multiculturele evoluties en niet in het minstdigitalisering; aangezien er netwerken ontstaan waarin identiteiten buiten de fysiekegrenzen van de natie worden geconstrueerd: the virtual community 18 .En toch, alle relativerende cultuurfilosofische bedenkingen ten spijt, is de ‘nationaleidentiteit’ niet zomaar van de politieke en culturele agenda verdwenen. Cultuur – en heelspecifiek culturele identiteit – lijkt net hoog op ons prioriteitenlijstje te staan, de vormingvan een eigen identiteit is nog steeds een brandende kwestie. Hoewel de vanzelfsprekendheidvan de traditionele cultuuroverdracht in vraag wordt gesteld, is ze voorwerp vanaanhoudende zorg. Die zorg laat zich aflezen aan het recente debat over traditie en vernieuwingbinnen het moedertaalonderwijs. Maar daarvoor wil ik eerst de opkomst van hetmoedertaalonderwijs in het schoolcurriculum toelichten.Historische reconstructieDe geschiedenis van het moedertaalonderwijs is ingebed in een strijd tussen Latijn en devolkstaal, tussen standaardtaal en dialect, tussen de verschillende kennisdefinities en deonderwijsvormen die een bepaalde periode domineren. De klassieke talen hebben een groteinvloed gehad op de vorming en ontwikkeling van het moedertaalonderwijs. Vanaf haarontstaan werd dit onderwijs geconfronteerd met de concurrentie van de klassieken. Zelfstoen de strijd gewonnen leek ten gunste van de volkstaal op school, bleef het moedertaalonderwijsverplicht te vechten voor respect. Enkel door imitatio van een gevestigde waarde(het onderwijs in de klassieke talen) kon het moedertaalonderwijs dit respect verwerven.De meeste leerkrachten hadden trouwens zelf klassiek onderwijs genoten en spiegeldenzich dus aan dit voorbeeld. Zo werden inhoud en methode van het onderwijs in Latijn enGrieks een voorbeeld voor het moedertaalonderwijs. Het klassieke onderwijs steunde opde kennis van grammatica en woordenschat – de leraren moedertaal zullen aanvankelijkproberen vooral deze onderdelen op een voetstuk te plaatsen. Moeilijker lag de waarderingvan literatuur in de volkstaal. Misschien vond men deze literatuur te gemakkelijk, en dusongeschikt voor de lessen op school.Literatuur was aanvankelijk dus het bezit van de leraren klassieke talen, die ervan uitgingendat ze zichzelf onderwees. De relevantie van literatuur werd niet in vraag gesteld. Sinds deachttiende eeuw legitimeerden twee argumenten immers het klassieke literatuuronderwijs:de idee dat het bijdroeg tot de vorming van ‘beschaafde’ mensen en de idee dat dezeliteratuur gevoelens van ‘vaderlandsliefde’ aanwakkerde. 19 Zo waren de klassieken de bestevoorbereiding voor een culturele elite die in staat zou zijn ‘the twin excesses of graspingbusinessmen and unruly industrial proletarians’ 20 te beheersen. Deze legitimering werdovergenomen voor het literatuuronderwijs in de moderne vreemde talen.16. Robert Musil, De man zonder eigenschappen,Amsterdam, Meulenhoff, 1996, p. 23.17. Anderson: 1983.18. Rheingold: 2000.19. Ook nu nog beweert men van literatuur dat zeeen bijdrage levert aan de vorming van nationale,ethische en esthetische waarden; dat ze eentegengewicht vormt tegen de verderfelijke invloedenvan een minderwaardige cultuur.20. Graff: 1987, p. 21.21. Graff: 1987, p. 19.Opvallend is het initiële gebruik van literatuur ten dienste van schrijfvaardigheid, retoricaof welsprekendheid, en dus niet als zelfstandig kennissubject. De idee om literatuur alsliteratuur te behandelen werd pas verdedigd door Edgar Allan Poe, die in 1840 ‘the heresy ofthe didactic’ aanviel. 21Het traditionele moedertaal- en literatuuronderwijs bloeit tot na de Tweede Wereldoorlog.Dan barst, vanuit het onderwijs zelf, het debat los tussen traditie en vernieuwing.16 De cultuur van het lezen