De cultuur van het lezen - Taalunieversum

De humanistische faktorDe traditionele westerse leescultuur maakt ingrijpende veranderingen door. We zijn nietalleen minder gaan lezen, maar ook – en dat is belangrijker – beduidend anders. Onderinvloed van de komst van media zoals telegrafie, fotografie, radio en televisie had degedrukte tekst in de loop van de vorige eeuw al een ander gezicht gekregen. Vooral in deopmaak van tijdschriften, kranten en schoolboeken was deze invloed merkbaar. Zo zal ookde komst van multimediale systemen als internet, dvd-spelers en (straks) de digitale televisiezich ongetwijfeld doen gelden. En wat onze leeshonger betreft, zeggen verkoopcijfers vanuitgeverijen en boekhandels – vaak met enthousiasme naar voren geschoven ten bewijzedat er ‘niets aan de hand’ is – bitter weinig. Want zelfs indien de omzet van boeken en tijdschriftenstijgt, betekent dit niet dat de kopers ook daadwerkelijk meer tijd doorbrengenmet een boek of een tijdschrift op schoot. Of dat zij de duur betaalde boeken zorgvuldiglezen. Die verkoopcijfers vertellen wel iets over de waarde die men nog steeds toekent aanboeken. Deze waardering klinkt eveneens door in de veelgehoorde opmerking ‘Ik zoueigenlijk meer willen lezen’. Daarin klinkt spijt door omwille van het verloren gaan van derustige toewijding, de stille concentratie en de luxe ‘eventjes elders te zijn met je geest’.De waarde van lezenIn onze huidige samenleving lijkt het tegendeel het geval. De weinige tijd die jongeren nogaan het lezen van kwaliteitskranten willen besteden, bewijst dat het gedrukte woord zijnstatus en daarmee ook zijn macht snel verliest. Het staat vast dat elke nieuwe generatieminder tijd dan de vorige besteedt aan het traditionele lezen als vrijetijdsbesteding.De concurrentie van andere media en de drukke bezigheden die het moderne leven metzich meebrengt laten zich steeds sterker voelen. In de meeste analyses en pleidooien diemen over die veranderende leesgewoonten onder ogen krijgt, klinkt een ondertoon vanspijt door, vergelijkbaar met de opmerking ‘Ik zou eigenlijk meer willen lezen’. Soms glijdtdie spijt zelfs af naar cultuurpessimisme, met navenante ondergangsgevoelens. Extreemneutrale posities treft men dan weer voornamelijk aan in academische kringen. Toch blijftéén kernvraag dikwijls onbesproken, en wel: waarom is het erg als het lezen verdwijnt?Ook in deze publicatie is die vraag nog niet aan de orde geweest. In dit hoofdstuk wagenwij er ons wel aan. De vraag is pijnlijk omdat ze het onbehagen van de culturele elite blootlegt,niet in verband met de toekomst van de beschaving maar vooral tegenover haar eigenpositie. De elite onderscheidde zich immers altijd al van het gewone volk door haar eruditie.En opeens doet die eruditie er niet meer toe! De oude leescultuur moet in ere gehoudenworden. Die vorm van machtsdenken steunt op ressentiment, maar we moeten de krachtervan niet onderschatten. De huidige marginalisering van de alfawetenschappen maakt dieredenering des te verleidelijker. Toch betekent oprechte bezorgdheid om het verdwijnenvan de traditionele leescultuur iets heel anders. Daarom moet men de vraag in alle openheiddurven stellen: waarom zouden we ons zorgen moeten maken over de veranderendeleesgewoonten; hebben we niet gewoon te maken met evolutionaire ontwikkelingen?En als we ons zorgen moeten maken, voor welk lezen dienen we dan in de bres te springen?Een dergelijke legitimering van de waarde van het lezen is in dit informatietijdperk broodnodig.Spreken wij over de waarde van het lezen dan bedoelen we eigenlijk de meerwaarde van hetlezen van literatuur – fictie en non-fictie – en het lezen binnen vakgebieden als geschiedenisen filosofie, ten opzichte van het normale, instrumentele lezen. Dat laatste is duidelijkniet in gevaar. Wie die techniek niet beheerst, mist in onze multimediale wereld immersnog sneller dan vroeger aansluiting met de ambachtelijke en industriële wereld. Laten wehet daarom hebben over de waarde van het literaire lezen. Dat lezen sluit het instrumentelelezen uiteraard in zich, maar pretendeert bovendien toegang te geven tot een cultureeldomein dat het menselijk leven een extra dimensie geeft. De vraag wordt dan: bestaat dieextra dimensie en zo ja, is ze de moeite van de inspanning waard? Lezen kost immers veeltijd. Missen we iets als we geen romans, reisverhalen of essays tot ons nemen? Wordt onsleven minder interessant en minder leefbaar? Het antwoord op die vraag is natuurlijk subjectief,maar steeds vaker hoort men zeggen: ‘Neen, we hebben al zo weinig tijd.’ Wie nietleest, heeft met andere woorden meer tijd om zich in de dynamiek van het ‘echte’ leven testorten.De cultuur van het lezen - De humanistische faktor97