De cultuur van het lezen - Taalunieversum

atuuronderwijs geeft de beste resultaten? Welke effecten heeft voorlezen? Het onderscheidtussen fundamenteel en praktijkgericht onderzoek is gradueel en vaak een kwestie vanperspectief. Wie geïnteresseerd is in de effecten van een bepaald vertelperspectief en daarnaaronderzoek verricht, draagt ook bij tot kennis die in een literatuurdidactische settingbruikbaar is. Tot het toegepaste onderzoek wordt ook het effectonderzoek gerekend – eenverleidelijk onderzoek. Wie ingrijpt in leesprocessen, wil weten of dat ingrijpen effect sorteert.Ook de betalende instantie wil dat. Effectonderzoek impliceert dat de doelstellingenvan een interventie precies en in meetbare termen worden geformuleerd. Dat is lang nietaltijd het geval. Het literatuuronderwijs op de middelbare school kent doelstellingen eneindtermen, maar daarom gaat het nog niet om meetbare en precies geformuleerde effectenvan dat onderwijs. Veelal wordt de lat ook te hoog gelegd. In beide gevallen kunnen resultatenvan effectonderzoek teleurstellend zijn, zonder dat een klare kijk op de waarde van deinterventie in het geding is. En misschien moet men ook niet steeds in ‘meetbare effecten’denken, aangezien de culturele waarde van een interventie – bijvoorbeeld een literair programmaop de televisie – op zichzelf waardevol is.Perspectieven van het empirisch onderzoekHet empirische onderzoek houdt zich bezig met de gehele literaire communicatie, de leescultuurdus. Meestal maakt men een onderscheid tussen een literatuurpsychologisch enliteratuursociologisch perspectief. Het eerste type betreft variabelen van individuen insamenhang met variabelen van teksten; het tweede is eerder gericht op kenmerken vanen processen in het literaire veld. Hoewel het literatuurpsychologische onderzoek ook opauteurs gericht is, bijvoorbeeld op hun creativiteit, is de lezer verreweg het meest onderzochteobject. Daarbij gaat het om het leesgedrag (leesfrequentie, leesomvang, leesmotivatieen -attitude) in het algemeen en gerelateerd aan teksten. Onderzoek naar het literaire veldbetreft bijvoorbeeld de rol van de literaire kritiek of processen van canonisering.Onderzoek naar de functie van literatuur en de rol van interventies hebben als doel lezen enleesgedrag te beschrijven en te verklaren. Dat betekent in de praktijk vaak een preciseringen een reductie van de variabelen, in het besef dat een volledig beeld niet mogelijk is.De werkelijke situatie wordt onvermijdelijk geabstraheerd. Wanneer men geïnteresseerd isin de functie van het lezen van een bepaald type tekst, kunnen ook de leeftijd, het geslacht,de opleiding en de leesattitude van de lezer verschil uitmaken, maar het is niet mogelijk allelezerskenmerken in het onderzoek te betrekken. Hetzelfde geldt voor het literatuursociologischgeoriënteerde onderzoek.Empirisch onderzoek betreft ook de ontwikkeling van lezers, leesgedrag en het literaireveld. Resultaten van historisch onderzoek kunnen de huidige ontwikkelingen in perspectiefplaatsen. De leescultuur zoals wij die kennen is geen stabiele toestand die zich al langetijd handhaaft. Kloek 5 toont aan hoe zij zich in de achttiende en negentiende eeuw heeftgevormd en hij ontkracht daarbij de mythe van de plotselinge groei van die leescultuur.Tevens laten Kloek en Mijnhardt 6 zien dat ook in de negentiende eeuw het lezerspubliek alin lagen was onderverdeeld: weinig lezers voor de ‘hogere’ literatuur en veel voor de populaire.Telkens is er sprake van een bedreiging van het lezen, eerst door de film, dan doorradio en televisie en tenslotte door de nieuwe media. Empirisch onderzoek probeert derelatie tussen het lezen en de oude en nieuwe media te bepalen.Naast de historische ontwikkeling van de leescultuur is ook de persoonlijke ontwikkelingbelangrijk binnen het empirische onderzoek. Lezers van literaire teksten hebben zichontwikkeld en het is de vraag hoe dat proces in zijn werk is gegaan, zodat deze inzichtenbehulpzaam kunnen zijn bij het vormen van nieuwe lezers. Niet elke lezer zal het niveauvan de literaire lezer (kunnen) halen. In het literatuuronderwijs en de leesbevorderinggelden andere criteria dan in de literaire kritiek. Voor een leerling uit het voorbereidendmiddelbaar beroepsonderwijs (vmbo) is het belangrijk dat lezen aantrekkelijk wordtgemaakt, door het aanbieden van boeken met herkenbare verhalen. 7 Geletterdheid, kwaliteiten complexiteit van lezen zijn onderhevig aan leeftijd en opleidingsniveau.5. Kloek: 1999.6. Mijnhardt: 1988.7. Guldemond: 2003.We zullen deze algemene opmerkingen over het belang van de resultaten van empirischonderzoek in de discussie over leescultuur illustreren aan de hand van enkele voorbeelden.78De cultuur van het lezen - De empirische blik