De cultuur van het lezen - Taalunieversum

Hoofdstuk 5Perspectieven op literatuur en cultuurLiteratuur doorgelichtLiteratuur werd lang en wordt nog steeds beschouwd als een uitverkoren kennisgebied inhet (taal)onderwijs. Zoals we gezien hebben, staat die uitverkoren plek in de (taal)didactiektegenwoordig onder druk. Ook de literatuurwetenschap zelf benadert de literatuur steedskritischer. Literatuurgeschiedenis werd geproblematiseerd in close reading en structuralisme,theorieën waarin de tekst centraal staat. 42 Canonieke interpretaties werden geproblematiseerdin de receptietheorie en de reader response theory, waarin de reacties van gewone lezersserieus genomen worden. Literaire instituties en genres werden geproblematiseerd in de(literatuur)sociologie.De waarde van de traditionele cultuur is tegenwoordig voorwerp van kritiek en relativering;vanuit feministische hoek, vanuit minderheidsstandpunten, vanuit multiculturele perspectieven.De begrippen ‘elite’ en ‘canon’ zijn gewogen en te licht bevonden. Enerzijds gaathet om terecht kritische bedenkingen en correcties; anderzijds menen sommigen dat menhet kind weggooit met het badwater. En dit in tijden dat cultuur dient te worden verdedigdtegen commercie en groeiende onverschilligheid.Luister en ontluisteringEen aantal cultuurwetenschappers die aan de basis stonden van de deconstructie van deelitaire cultuur – te machtsgebonden (Bourdieu) of te eng-westers (Said) – zouden zich laterbezinnen over de gevolgen van deze culturele ontluistering en achteraf zelfs de barricadesbeklimmen om hun bezorgdheid over de nieuwe ontwikkelingen te ventileren.Said klaagde over het verdwijnen van literatuur uit het curriculum en over de gefragmenteerdekennisgebieden die daarvoor in de plaats kwamen. Bourdieu verdedigde het belangvan de Europese traditie.Maar hoe rijmt Bourdieu deze verdediging met zijn voorgaande aanval op de elitaire westersekunst? In een interview argumenteert de Franse socioloog dat zijn kritiek destijdsvooral het ‘esthetische geloof’ betrof: een religie van de kunst waaraan alle intellectuelendeelnemen. ‘Als ik nu aan het eind van mijn boek zou zeggen: er is nog een uitweg hoor,het mooie is écht mooier dan het lelijke, grote kunst is au fond beter dan kleine kunst, danonthouden de lezers alleen dat en vergeten ze alles wat ik daarvoor heb geschreven. Danzijn ze weer gerustgesteld. Intellectuelen willen zo verschrikkelijk graag horen dat kunstgoed is. En dan heb ik dus dat hele boek voor niets geschreven. Er zijn dingen die ik niet wilzeggen omdat ik vrees verkeerd begrepen te zullen worden.’ 43 Een vergoelijking waaruit wevooral onthouden dat overdrijvingen in de academische wereld bon ton zijn – en dit terwijlde praktijk baat heeft bij genuanceerde visies.Culturele studies42. Men gaat ervan uit dat de tekst autonoom is enniet geïnterpreteerd of geëvalueerd moet wordenop basis van buitentekstuele informatie (over deauteur, over de historische of culturele context,et cetera).43. Van Heerikhuizen: 1989.De verschuiving van een enkelvoudige definitie van kunst naar een meervoudige invullingvan wat we onder cultuur verstaan, werd theoretisch beïnvloed door inzichten uit de culturalstudies, in wat volgt vertaald als ‘culturele studies’. Culturele studies roepen de vraag opwat telt als cultuur, en wie in dit debat mag spreken, wie moet zwijgen. De culturele studieskanten zich tegen een elitaire invulling van dé culturele geletterdheid. Dikwijls verwijzenze daarbij naar het werk van de negentiende-eeuwse dichter, pedagoog en criticus MatthewArnold, die in Culture and Anarchy schreef dat cultuur een zoektocht impliceert naar ‘het bestewat wordt gezegd en gedacht in de wereld’. Raymond Williams, een van grondleggers vande culturele studies, contesteerde dit met de uitspraak ‘culture is ordinary’. Deze uitspraakis zowel politiek te interpreteren – een reactie tegen bestaande machtsstructuren zoals hetkapitalisme – als cultureel – de aandacht voor (populaire) cultuur. Cultuuranalyse betekenthet verhelderen van betekenissen en waarden die impliciet en expliciet behoren tot een wayof life.De cultuur van het lezen23