De cultuur van het lezen - Taalunieversum

ook deze die voor velen heilig zijn: het gezin, het huwelijk, de vriendschap, het nationalisme,het heldendom, de eigen identiteit, de kunst. Zoals Konrád schrijft: ‘Kunst zonder innerlijkerevolte tegen de overheersende, onderdrukkende taal is ondenkbaar. Waartegen is het moeilijkerstrijden: tegen de angst van de lezer of tegen diens onverschilligheid?’ 83De literatuurgeschiedenis leert ons echter dat het vertellen van een persoonlijk levensverhaalniet vanzelfsprekend is. Om een werk ‘autobiografisch’ te noemen moet het aanhistorische voorwaarden voldoen. Autobiografie vinden we voor het eerst in onze cultuurterug in de Belijdenissen van Augustinus. ‘Deze tekst maakt deel uit van het eerste documentwaarin door een mens nagedacht wordt over de ontwikkeling die hij heeft doorgemaakt,de weg die hij daarbij gegaan is en de problemen die hij daarbij tegengekomen is.’ 84Dit zelfonderzoek wordt in de westerse wereld vooral tijdens de renaissance populair. In deachttiende eeuw werd de traditie opnieuw opgenomen, en tot vandaag spreekt dit soort verhalentot de verbeelding. Niet alleen binnen de grenzen van de literatuur, maar ook onder devorm van interviews op radio of televisie, of in persoonlijke gesprekken.Hebben we verhalen en literatuur nodig? Rorty ziet een verschuiving ‘against theoryand towards narrative’ 85 ; een verschuiving die te maken heeft met het opgeven van eenenkelvoudig perspectief. Er leeft in onze moderne tijd – zeker bij intellectuelen – een sterkwantrouwen tegenover overkoepelende ideologieën en opgedrongen vocabulaires. Vanuitdeze moderne afkeer voor grote verhalen, pleit Rorty 86 er zelfs voor om te leren leven metwaarheden in plaats van met Waarheid, met vocabulaires in plaats van met één Vocabulaire.Rorty meent dat de literatuur – in de ruimste betekenis van het woord – daarin een belangrijkerol kan spelen.Ook de Franse psychoanalytica Julia Kristeva 87 pleit voor een nieuw kosmopolitisme datsteunt op de kennis van het eigen onbewuste en de aanvaarding van en solidariteit met alwat anders is: Frankrijk als een multiculturele natie, als een caleidoscoop van identiteiten,waarden en leefwijzen. Maar de langzame verschuiving van nationale eenheid naar internationaleveelheid is velen een doorn in het oog. Kristeva verklaart dit psychoanalytisch:de buitenlander wordt gevreesd en gehaat, omdat hij het ‘andere’ vertegenwoordigt, hetangstaanjagende onbekende, het unheimliche. Haar remedie is al even freudiaans: leer hetunheimliche in jezelf kennen en accepteren.Rorty suggereert echter dat solidariteit niet wordt ‘ontdekt’, maar gecreëerd. En bij die creatiekan literaire cultuur een belangrijke rol spelen. Precies de literaire criticus krijgt van Rortyeen bijzondere status: hij is iemand die de veelheid van vocabulaires verwelkomt, hij zietliteratuur als een ‘beweeglijk leger van metaforen’. De literaire schrijvers krijgen bij Rorty hetstatuut van exemplarische figuren. Hun voornaamste verdienste bestaat erin dat ze de verhalendie anderen voor of over hen hebben verteld, niet aanvaarden. Ze willen tot elke prijs huneigen verhaal vertellen, ondanks het besef dat dit verhaal vluchtig is. Dit besef is de essentievan de humanistische traditie. Een louter literaire traditie? Niet noodzakelijk. Dezelfde kernis terug te vinden in film, popmuziek, documentaire, computergame, boek of internet.Aan het lijstje van Rorty heb ik de digitale media toegevoegd – daarop kom ik later terug.De gewone lezer…Bij de bespreking van de functies van lezen, werd hierboven vooral aandacht geschonkenaan de literaire canon en de inzichten van literatuurwetenschappers. Met andere woorden,aan het woord kwamen zij die min of meer professioneel bezig zijn met literatuur.De gewone lezer kan zo het gevoel krijgen dat er boven zijn hoofd en los van zijn behoeftenwordt geargumenteerd binnen een kleine kring, die bovendien preekt voor eigen parochie.Maar wat met de belangen van de gewone lezer? Wordt die lezer beter van het lezen van literatuur?En mag die lezer alleen maar betere literatuur lezen?83. Konrád: 1990, p. 153.84. Molenhauer: 1985, p. 24.85. Rorty: 1989, xvi.86. Rorty: 1989.87. Rorty: 1989.In wat volgt reconstrueer ik een recent debat over ‘betere’ literatuur waarbij de focus ligtop het formuleren van de functie van literatuur in een hedendaagse en vooral alledaagsecontext. Daarna relateer ik dit debat aan de functie van literatuur voor de gewone lezer metde centrale vraag: wat zoekt en vindt deze gewone lezer in het lezen van literatuur? Wie isdie ‘betere lezer’ van literatuur en welke attitudes typeren zo’n lezer? Het hele debat werdgeïnspireerd op de gedachte dat literatuur – in de ruimste betekenis van het woord – belangrijkkan zijn, maar dat dit belang steeds weer onderwerp van discussie zal blijven.36 De cultuur van het lezen