De cultuur van het lezen - Taalunieversum

Hoofdstuk 8Perspectieven op de massamediaMassamediaNaast de gedrukte media zijn radio, televisie, film en computer alomtegenwoordig in onzemaatschappij. De media zijn niet enkel bemiddelaars, maar ook producenten van meningen,wereldbeelden en lifestyles. Ze hebben een grote invloed op wat er gezegd wordt, wie hetkan zeggen en hoe dat gebeurt. Onze ervaring met en perceptie van de wereld wordt steedsvaker gemediatiseerd. Zo presenteert de televisie niet alleen een beeld op de wereld, maarconstrueert zij ook een wereldbeeld.Over de massamedia is vooral vanuit de literaire cultuur een klaagzang ontstaan die – zoalsSloterdijk beweerde – de schriftcultuur als essentieel ziet voor het humane, terwijl de massamediaonze laagste lusten aanspreken. Meer dan een kwart eeuw geleden klaagde GerritKomrij in Horen, zien en zwijgen 110 over het niveau van de cultuur op de ‘treurbuis’, een woorddat intussen de Van Dale heeft gehaald. In een interview getuigde hij: ‘De hele dag wordt op detreurbuis alles wat een mens onderscheidt van een dier – schoonheid, liefde, kunst – belachelijkgemaakt en met voeten getreden.’ 111 Komrij gaf schoorvoetend toe dat er weliswaar eenaantal goede programma’s bestonden, maar die dienden volgens hem enkel als schaamlap.Bij de intrede van een nieuw medium zijn de verwachtingen hoog gespannen. Zo zoudenkrant, radio, televisie en internet revolutionaire mogelijkheden scheppen voor kritiek op debestaande orde en leiden tot een totale democratie: meer mensen zouden een stem krijgen.Recenter zouden internet en de digitalisering zorgen voor nieuwe vormen van fictie diealle andere zouden vervangen; internet zou de nieuwe agora worden waarop een nieuwepolitiek zou ontstaan. De commercie blijkt echter steevast in staat om die droom op zijnminst te relativeren. Robert Musil waarschuwde al vóór de Tweede Wereldoorlog voor dezeontgoocheling: ‘Want om een of andere ondoorgrondelijke reden zijn kranten toch niet dielaboratoria en proefstations van de geest die ze tot heil van allen zouden kunnen zijn, maargewoon magazijnen en beurzen.’ 112Commercialisering of trivialisering zijn niet inherent aan de massamedia, maar het is weleen feit dat precies deze media gemakkelijk in handen vallen van de commercie. Hoewelook boeken niet veilig zijn, menen heel wat cultuurcritici dat de schriftcultuur nog steedsmeer weerstand biedt en zo de idealen van de renaissance, de verlichting en het modernismevrijwaart.Of we nu voor of tegen de massamedia zijn, we kunnen het belang van niet ontkennen.Vooral de audiovisuele media zijn steeds dominanter geworden. Het beeld beïnvloedt politiek,reclame en kunst, en leidt tot formats waarin de snelle afwisseling van beeld en kortereacties primeren. Er is echter meer aan de hand dan een vervanging van oudere doornieuwe media, van lezen door kijken. Ook binnen de audiovisuele media blijft lezen inde ruimste betekenis van het woord immers een belangrijke vaardigheid. Ook de nieuwemedia moeten ‘gelezen’ worden. Meer dan ooit heeft de democratie behoefte aan kritischeburgers en dus aan competente en kritische lezers. Het belang van lezen kan niet los gezienworden van mediageletterdheid.Hoe belangrijk boeken ook zijn, we mogen niet vervallen in een duaal denken tussen de(ideale) vroegere boekencultuur en de (verwerpelijke) hedendaagse mediacultuur. Een deelvan het probleem begint al bij het woordgebruik: alsof boeken geen media zijn. Uiteraardzijn boeken ook media, alleen is het zo dat boeken een vanzelfsprekend, en bijgevolg eenvrijwel onzichtbaar medium geworden zijn. De komst van nieuwe media deed ons beseffendat alle media – ook boeken – gereedschap zijn die een manier van communiceren, denkenen leven construeren.110. Komrij: 1977.111. Van Amerongen: 2001.112. Musil: 1930/1996, p. 422.De mediatisering confronteert de boekencultuur met de vraag of lezen en literatuur gelijkstaan met het boek, met een herdefiniëring van het begrip literatuur tot gevolg: literatuurbetekent niet enkel het boek maar ook de woordkunst an sich, de verhalen die oraal of viaDe cultuur van het lezen43