De cultuur van het lezen - Taalunieversum

Wie een rol speelt, kan volledig opgaan in die rol of kan zijn rol cynisch-afstandelijk spelen.Dit zijn echter, zoals Goffman 80 schreef, de extremen van een continuüm. Iemand die eenrol volledig internaliseert verwordt tot een karikatuur (komische kant) of vervreemdt vanzichzelf (tragische kant). De theatermetafoor doortrekken impliceert ook dat we rekeninghouden met het feit dat we niet alleen rollen spelen, maar ook repeteren en verbeteren, dat erin de coulissen plaats is voor reflectie. En dat we meer dan één rol kunnen spelen, dat we onskunnen distantiëren van bepaalde rollen precies door ons bewust te worden van deze rollen.We zetten maskers op: de oorspronkelijke betekenis van het woord persona is dan ook‘masker’. Misschien is in onze moderne wereld het ik-besef sterker geworden, zodat ook hetfeit dat men een rol speelt sterker wordt ervaren. De kunst van het schrijven wordt eveneensmet de maskermetafoor omschreven: ‘Pessoa kon niet zeggen welk masker het echte was.Elk masker was het echte “en wie de ander wil ontmaskeren, komt zelf niet ongemaskerd”.Het masker is het ware gezicht.’ 81Het beeld van de schrijver als een drager van maskers moet echter genuanceerd worden.Literatuur kan immers ook maskers afnemen; sommige boeken zijn bekentenissen. Maar inde moderne kunst is dat beeld zo complex als Ensor het heeft uitgebeeld: een man met eenmasker die net een masker heeft afgenomen. ‘In een zo kwetsbaar tijdperk hebben wij alleneen masker nodig.’ (Oscar Wilde)ZelfbepalingEn zo kom ik terug op het literatuurmodel dat de functie van het ‘verhalen vertellen’ centraalstelt. In dat model ligt het accent op de manier waarop mensen gestalte geven aanhun eigen en andermans gedrag. Een voorkeur voor het verhalende model sluit aan bijhet beeld van de mens als een doelgericht wezen. Het vooronderstelt dat mensen ordekunnen brengen in wat ze hebben gedaan; dat ze een verhaal kunnen vertellen over wat henoverkwam; dat ze – tot op zekere hoogte – voor bepaalde handelingen een reden kunnengeven. Dat laatste betekent niet dat de verklaringen voor het gedrag altijd redelijk zijn ofdat mensen nooit het slachtoffer zijn van vooroordelen of conditioneringen. Wie verhalenvertelt, doet dat immers onvermijdelijk vanuit een bepaald perspectief. Wat er gebeurt in dewereld, wordt geconstrueerd in onze hoofden. Is het niet zoals Henry James zei, dat ‘storieshappen to people who know how to tell them’ 82 ?Wij kunnen hetzelfde zien en meemaken, maar daarover andere verhalen vertellen. Mensenkoesteren immers verhalen waarin ze hun handelingen rechtvaardigen, hun verdriet envreugde begrijpelijk maken. Wie begint te vertellen zit gevangen in zijn verhaal; de vis zal delaatste zijn om het water te ontdekken. We botsen hier op een modern probleem: het besefdat we via onze verhalen niet alleen iets vertellen over het leven, maar dat leven ook zelfscheppen. Het construeren van verhalen is dan ook onderwerp van heel wat zelfbewusteliteratuur. In de moderne literatuur buigt de literatuur zich over zichzelf, en nog steedsbijten heel wat moderne verhalen en gedichten in hun eigen staart.Maar zelfs hier stopt het niet. Alle verhalen zijn zelf weer onderdeel van andere verhalen,een traditie van verhalen, een hele cultuur. Opnieuw dringt het belang van de culturele achtergrondzich op. Als een jongere een verhaal over zichzelf vertelt, treedt hij een bepaaldecultuur binnen door zijn intenties en levensgeschiedenis te verhalen in termen van diecultuur. Hij begint bij een kleine kring van familie en vrienden, maar die kring kan zichverbreden tot de hele cultuur. Er bestaat dus geen ‘zelf’ los van iemands cultureel historischbestaan. Zelfbepaling betekent een confrontatie met de verhalen van anderen.Moet die zelfbepaling plaatsvinden? Misschien niet, maar zoals we uit de klassieken weten,is enkel een leven dat goed werd doordacht en onderzocht (well-examined) het waard omgeleefd te worden. En wie dat goed doet, zal luisteren naar de verhalen van anderen, naar deverhalen van een hele cultuur.Revolte en solidariteit79. Goffman: 1959, p. 78.80. Goffman: 1959, p. 30.81. Komrij: 1980, p. 235.82. Geciteerd in Bruner: 1988, p. 575.De voorbeelden die ik hierboven heb geciteerd, bewijzen hoe verleidelijk het is bij de metafoorvan de mens als verteller gebruik te maken van een parallellie met wat er in de literatuurgebeurt. De vrijheid om te schrijven en te lezen wat men wil is een belangrijke verworvenheidvan de westerse beschaving. Literatuur onderzoekt en ondergraaft fundamenten;De cultuur van het lezen35