De cultuur van het lezen - Taalunieversum

Hoofdstuk 1InleidingTijdens het schrijven van dit essay werd ik geïnspireerd door mijn werk als leraar taal- enliteratuuronderwijs, als lerarenopleider, als criticus en wetenschapper, als medewerker aandiverse kunsteducatieprojecten op het vlak van literatuuronderwijs en leesbevordering.Maar uiteraard werd ik ook geïnspireerd door het leven zelf: ik ben lezer, film- en televisiekijker,computergebruiker, vader van en lesgever aan computergamers. Van belang warenook de contacten met onderwijskundigen, met studenten uit de lerarenopleiding, metvakdidactici, leraren en leesbevorderaars uit Nederland en Vlaanderen en – last but not least –met vele lezers en niet-lezers.Wat ik over dit onderwerp te vertellen heb, is sterk contextgebonden: soms moet ik lezenen literatuur stimuleren, soms digitale geletterdheid; soms moet ik pleiten voor het belangvan kennis, soms het plezier van de lezer verdedigen; soms mag ik luchtfietsen, soms moetik werken met beide voeten op de grond. Kortom: ook ik speel verschillende rollen in dezepostmoderne tijd. Welke rol speel ik in deze publicatie? Ik ga op zoek naar de plaats die deleescultuur en het lezen van literatuur vandaag inneemt.Centraal in die zoektocht staan confrontaties: tussen onze cultuur en de jeugdculturen,tussen hoge en lage cultuur, tussen woord en beeld, tussen boek en media. En de jongstejaren worden we geconfronteerd met een digitalisering die al deze tegenstellingen verhevigt.We leven in interessante tijden: een vloek en een zegen. Ik probeer in deze publicatie danook monter op zoek te gaan naar nieuwe mogelijkheden; geïnspireerd door wat waardevolis binnen de traditie en nieuwsgierig naar vernieuwing.Het debat omtrent lezen wordt dikwijls gevoerd aan de hand van tegenstellingen, die steevastleiden tot overdrijvingen. Deze tegenstellingen wil ik onderzoeken en waar mogelijkrelativeren. Daarenboven zal ik proberen op zoek te gaan naar de kern van de ‘literairecultuur’, een cultuur die ruimer op te vatten is dan de boekencultuur.Het debat over lezen en de bijbehorende humanistische cultuur kan evenmin gescheidenblijven van een breder debat over maatschappelijke ontwikkelingen, waarin de functie vankunst in het algemeen en van een humanistische leescultuur in het bijzonder, onderwerpvan reflectie zijn.Tussen nostalgie over het boek en hype over de computer groeit de nood aan een pragmatiekdie inspeelt op de veranderingen in de postmoderne wereld; een wereld waarindigitalisering, globalisering en een nieuwe economie zorgen voor fundamentele veranderingen.1 Een wereld waarin we geconfronteerd worden met de verschuiving van eenenkelvoudige geletterdheid naar meervoudige geletterdheden, van één cultuur naar hetmulticulturele. 2In deze publicatie presenteer ik verschillende perspectieven op geletterdheid, en ik hebgeprobeerd om bij ons onderzoek over literatuur zoveel mogelijk gebruik te maken van deliteratuur zelf. Ik schrijf ‘ons’ omdat deze tekst ook het resultaat is van vele gesprekken metmijn collega’s, die ik van harte dank voor hun commentaar: André Mottart, Ive Verdoodt enKris Rutten.1. Castells: 1996.2. Deze publicatie laat zich lezen als een vervolgop de vorige initiatieven van de NederlandseTaalunie waarbij ik betrokken was: initiatievenover het moedertaal- en literatuuronderwijs(Twee voor Twaalf), over de literaire canon(De literaire canon in het onderwijs), over culturelegeletterdheid (Een beeld van belezenheid) en overdigitale ontwikkelingen (Taalvariatie en taalbeleid).3. Robert Musil, De man zonder eigenschappen,Amsterdam, Meulenhoff, 1996, p. 22.Als rode draad door de tekst citeer ik geregeld uit De man zonder eigenschappen van deOostenrijkse auteur Robert Musil, maar ik ontleen ook inzichten aan andere romans. Ditten bewijze dat ook binnen de literatuur zelf reeds lang nagedacht wordt over de toekomstvan de literaire cultuur. Bij mijn zoektocht naar eigenschappen van literatuur stootte ik zoop het concept ‘mogelijkheidszin’:‘Aldus zou de mogelijkheidszin welhaast te definiëren zijn als het vermogen om alles tedenken wat evengoed zou kunnen zijn, en om aan wat is geen grotere betekenis te hechtendan aan wat niet is.’ 3De cultuur van het lezen