De cultuur van het lezen - Taalunieversum

Hoofdstuk 7Perspectieven op functies van literatuurWat is kunst? Wanneer is kunst kunst?De vraag naar de zin van kunst en literatuur in het bijzonder is een oud filosofisch probleemdat evenwel actueel blijft. Enerzijds omdat dat soort filosofische vragen nooitopgelost raken – er worden gewoon steeds andere antwoorden gegeven. Anderzijds omdatvragen naar de zin der dingen in deze onzekere tijden over ongeveer alles gesteld worden– we schijnen een intellectueel plezier te beleven aan dergelijke crisisvragen, vaak vergezeldvan dreigende voorspellingen over het einde van de geschiedenis, de kunst, de literatuur.De zinloosheid der dingen fascineert ons.Bovendien is het economische no-nonsensedebat van het management binnengedrongen inons denken over kunst en literatuur. Men wil weten of het een zinvolle investering is om tijden geld te besteden aan leesbevordering. Het draait in dit debat zowel om duidelijk meetbareeffecten als om de functies van kunst en literatuur. Over deze functies lopen de stellingenuiteen van ‘kunst is niets’ tot ‘kunst is alles’; van ‘kunst dient tot niets’ (en is gevaarlijk voorhet goede leven) tot ‘kunst dient het leven’ (en is doel van het goede leven). Vandaag lees jezowel over het einde der kunst als over kunst als ultieme zingever.Het debat over dé kunst blijkt zo oud als de kunst zelf. Voor Plato was er in de ideale staatgeen plaats voor kunst. Volgens Aristoteles kon kunst ons juist in een betere staat brengen,via empathie, vrees en catharsis. In de exacte wetenschappen zou zo’n probleem al langherschreven zijn in de vorm van controleerbare hypotheses; binnen de westerse filosofiewordt dit debat steeds weer gevoerd. Kan wetenschappelijk onderzoek soelaas bieden bij dezoektocht naar de ware functies en effecten van kunst? Kunnen de effecten van kunst empirischvastgesteld worden? Kunnen we aantonen dat de catharsis een concrete impact heeftop mensen die uit een voorstelling komen? Sommigen zullen deze laatste vraag weglachen,anderen zullen haar uitroepen tot de essentie van de empirische literatuurwetenschap.Ook het beleid dringt trouwens aan op een beter zicht op al die beloofde effecten van kunst.Het blijft speculeren. Naast elke denkbare functie wordt het tegendeel geformuleerd, dat evengoed waar kan zijn: kunst die troost of kunst die wonden slaat; kunst als leugen of kunst alswaarheid; kunst als onderdrukking of kunst als bevrijding. Zoals Koos Van Zomeren schreef:‘We lezen over ondergang en we ervaren schoonheid. We lezen over verdriet en we ervarentroost. De taal is altijd bezig het kwaad dat zij beschrijft te bezweren.’ 60 Al deze tegenstellingenleiden tot uitspraken over de functies van kunst in de vorm van paradoxen: kunst liegtde waarheid; het leven imiteert de kunst; literatuur kan ons de werkelijkheid doen vergeten(Sheherazade), maar literatuur kan ook een vergeten werkelijkheid in beeld brengen (Vergetenstraat van Louis Paul Boon). En ga maar door! Wie vandaag een boekenbijlage openslaat, kanin een recensie de verschillende functies van een roman verdedigd of aangevallen zien.Het lijkt erop dat binnen de kunst en de kunstkritiek de functies zelf steeds weer geproblematiseerdworden. Dit zorgt ervoor dat de abstracte vraag ‘wat is kunst of literatuur?’ vervangenwordt door het iets minder abstracte ‘wanneer is het kunst of literatuur?’ Het grote verhaalover de ene, ware functie van literatuur raakt verdrongen door vele verhalen over vele functies.En toch – zoals hierboven geconstateerd – worden literatuuronderwijs en leesbevordering inhoge mate geïnspireerd door de gedachte aan leesplezier en het genoegen van het lezen.Leesplezier60. Van Zomeren: 2005, p. 81.61. Eco: 2003.In zijn artikel ‘Over enkele functies van de literatuur’ constateert Umberto Eco 61 datmensen leven met immateriële waarden die ze op een bepaalde manier en in bepaaldeomstandigheden wegen. Onder deze waarden rekent Eco de literatuur, waarvan hij defunctie als volgt omschrijft: ‘Het geheel van teksten dat de mensheid heeft geproduceerden nog produceert, niet voor praktische doeleinden (zoals het bijhouden van registers, hetannoteren van wetten en wetenschappelijke formules, het vastleggen van vergaderingen ofDe cultuur van het lezen31