De cultuur van het lezen - Taalunieversum

In het korte bestek van deze publicatie is een uitgebreid overzicht van onderzoek immersniet mogelijk.Eerder werd aangegeven welke functies het lezen van literaire teksten kunnen vervullen.Het is niet gemakkelijk de realisering van die functies door middel van empirisch onderzoekte bewijzen. Het gaat immers om complexe processen van lange adem waarin de relatietussen oorzaak en gevolg meestal niet eenduidig is. De inhoud van een tekst kan onmogelijkop voorhand het effect ervan op de lezer voorspellen. Lezers van het werk van WillemFrederik Hermans zullen niet zonder meer zijn pessimistische kijk op de mens overnemen;het lezen van zijn werk zal misschien wel een plaats krijgen in kritisch- en zelfreflexievebespiegelingen. Misschien geldt hetzelfde wel voor het lezen van liefdesromans; ideologiekritischeveronderstellingen over de wijze waarop lezers de roman waarnemen blijken niet tekloppen. 8EffectstudieZijn bepaalde effecten specifiek voor het lezen van bepaalde teksten? Hakemulder richt zichvoor het beantwoorden van die vraag op ethische reflectie. 9 Het idee is dat het lezen van verhalenuitnodigt tot role taking; de lezer krijgt de mogelijkheid om een morele situatie vanuiteen ander perspectief te bekijken en dat zou de perceptie van sociale afstand, een peiler vansolidariteit, beïnvloeden. Bij het onderzoek kregen lezers een essay en een verhalende tekstvoorgelegd over de ervaringen van een vrouw in een islamitische samenleving. Er doet zicheen klein effect voor met betrekking tot de afhankelijke variabelen: in de beeldvorming vande ander doet zich een verschuiving voor in de verwachte richting. Dit onderzoek, en ookhet onderzoek naar morele zelfkennis, geeft aan hoe complex bovenstaande vraag is.De vraag of het literaire lezen verschilt van het niet-literaire lezen is trouwens ook al enkelemalen onderwerp van onderzoek geweest. Zwaan 10 toont bijvoorbeeld aan dat literair lezenlangzamer verloopt en meer aandacht vraagt voor de verwoording van de tekst. Het trainenvan identificatie en concentratie lijkt dus een troef van het literaire lezen te zijn. Andringa 11analyseert leesautobiografieën met aandacht voor de relatie tussen elementen van de tekst,vormen van identificatie en betrokkenheid, en – subjectief waargenomen – effecten. Met hetvorderen van de leeftijd van de respondenten neemt herkenning (‘similariteitsidentificatie’)de plaats in van wensidentificatie en wordt de relatie fictie-leven sterker. Andringa spreektvan een psychologische invulling van het mimesisconcept: lezers imiteren niet eenvoudigwegde tekst of het personage maar gebruiken beide om over zichzelf en hun eigen ideeënin relatie tot ‘het leven’ na te denken. Van der Bolts studie 12 onderzoekt het lezen als factorin de emotionele ontwikkeling; het medium boek heeft volgens haar sterke troeven voor deemotionele beleving. Het doet beroep op concentratie en betrokkenheid, het maakt de aanpassingvan het leestempo mogelijk en het wordt in afzondering geconsumeerd. Bovendienheeft de lezer direct toegang tot het innerlijk van de personages. Het onderzoek bekijktverder de samenhang tussen leesfrequentie, intrinsieke leesmotivatie – ‘stemmingsregulering’– en leesvoldoening bij jongere lezers en meisjes.Deze drie voorbeelden – gekozen uit de drie typen onderzoeksstrategie: experiment,veldwerk en survey – maken duidelijk dat empirisch onderzoek kan bijdragen tot inzichtover functie en effect van lezen en dat de resultaten de legitimering van de aandacht voorhet lezen ondersteunen. Een recente Amerikaanse overzichtsstudie 13 naar de effecten vanliteratuur en kunst maakt een onderscheid tussen extrinsieke en intrinsieke effecten; vande eerste categorie (gedrag, gezondheid, economie) worden voorbeelden van onderzoekgenoemd zonder dat deze naar een kunstmedium worden vertaald; bij de tweede categoriewordt opgemerkt dat er geen empirische evidentie voorhanden is.8. Radway: 1984.9. Hakemulder: 1998; daarin ook een overzicht vaninvloedstudies. Uit onderzoek naar het effect vanlezen bij jongere lezers – waarbij de afname vangenderstereotypering of etnische vooroordelenbeoogd wordt – blijkt het effect meestal van korteduur.10. Zwaan: 1993.11. Andringa: 2004.12. Van der Bolt: 2000.13. McCarthy et al.: 2004.Bij empirisch onderzoek naar de functie van literatuur zijn een viertal opmerkingen te maken.De eerste betreft de specificiteit van literatuur met het oog op de haar toegekende functies.De resultaten voor literaire en niet-literaire teksten zijn te mager om hierover iets zinnigste zeggen. Iets dergelijks geldt voorts voor de functie van literatuur in vergelijking metandere, esthetische en niet-esthetische media. Misschien worden sommige functies vanliteratuur (spanning en sensatie) overgenomen door andere media (games), maar zal dat bijandere functies (kritische reflectie en zelfreflectie) minder het geval zijn. Een derde opmerkingbetreft de relatie van de tekst tot het medium. Voor het niet-literaire lezen wordt dezeband gaandeweg losser; steeds meer vergaart men informatie via het internet en voor deDe cultuur van het lezen - De empirische blik79