De cultuur van het lezen - Taalunieversum

opstellen van spoorboekjes) maar eerder gratia sui, uit pure liefde – en die we lezen voor hetgenot, voor de verheffing van de geest, de vergroting van de kennis en zelfs louter als tijdverdrijf,zonder dat iemand ons ertoe dwingt (de schoolse verplichtingen daargelaten).’ 62Kunst vervult hier de functie van belangeloos genieten. ‘Het plezier van de tekst’, zoalsRoland Barthes het gevoel doopte, doch zelfs het concept plezier kent vele invullingen.Eén ding staat vast: kunst heeft in de loop van de geschiedenis verschillende functiesvervuld. Om de werking van literatuur te begrijpen, moeten we inzicht krijgen in de velerollen die literatuur in een mensenleven kan vervullen.Meerdere functiesMooij 63 vermeldt een aantal mogelijkheden: ‘Verrijking van het gevoelsleven, esthetischeervaring, een nieuwe kijk op de werkelijkheid, uiting en stimulering van de verbeelding,sociale kritiek en dergelijke.’ Inderdaad: ‘en dergelijke’. De moderne kunst en haar kritieksuggereren dan weer kunst als mimesis, kunst als zelfexpressie, kunst als vormexperiment,kunst als politiek engagement. Dagelijks kan men in kranten en tijdschriften, in gesprekkenen lezingen, in populaire en academische publicaties mogelijke functies ontdekken diekunst in de ruimste betekenis van het woord kan vervullen. Zoals gezegd: deze functies zijnniet langer enkelvoudig, constant of uniek. Bij het aanwijzen van een welbepaalde functievan literatuur, ontstaat de gedachte dat die functie ook door een ander medium kan vervuldworden. Maar bestaat er ook een unieke functie die enkel de literatuur kan vervullen?Een functie die onmogelijk vervuld kan worden door een film of een goed gesprek?Met de vraag naar de functie van kunst komen we in aanvaring met het perspectief van deautonomie van die kunst. Precies het feit dat kunst geen essentiële functie heeft, is immersde motor van haar ontwikkeling. Zo proberen de verschillende literaire stromingen steedsopnieuw oningevulde functies te creëren. Ontwikkelingen in de kunst kunnen echter pasplaatsvinden als kunst de vrijheid heeft om ‘op de manier van de kunst’ alles te onderzoeken.‘Het verlof om de wereld nog eenmaal opnieuw op te bouwen en nieuw te ordenen.Het verlof om alle vormen te ontbinden, de morele voorop, opdat alle andere zich kunnenontbinden. De vernietiging van elk geloof, van elk soort geloof, om de redenen van allestrijd te vernietigen. Het afwijzen van elke overgeleverde zienswijze en van elke overgeleverdetoestand: van de staten, de kerken, de organisaties, de machtsmiddelen, het geld,de wapens, de opvoeding.’ 64Kunst is een handeling, maakwerk dus. En wie iets maakt, zorgt voor een reeks gebruiksmogelijkheden:psychologisch, sociaal, religieus, politiek, economisch of decoratief. Al dezefuncties sluiten een zuiver esthetische contemplatie niet uit, maar een dergelijk esthetischplezier sluit op haar beurt geen andere functies uit.Het antwoord op de vraag ‘wanneer is kunst kunst?’ blijkt zo een raster te zijn waarin deverschillende mogelijkheden gedijen. Hoe we dit raster invullen, is keer op keer een nieuwavontuur. Hoewel in dit raster geen essentiële functie wordt gesuggereerd, kan een bepaaldefunctie op een bepaald moment wel als essentieel ervaren worden. Maar daarbij gaat hetsteeds om ‘literatuuropvattingen’ die in een bepaalde tijd en ruimte voor bepaalde mensenbelangrijk zijn.LiteratuuropvattingenOversteegen 65 introduceerde het concept ‘literatuuropvattingen’ als ‘een geheel van denkbeeldenvan een persoon of een groep personen over de aard en functie van de literatuur.’ 66Deze literatuuropvattingen worden met andere woorden bepaald door de functie vanliteratuur. Literatuuropvattingen zijn niet enkel eigen aan schrijvers; ook lezers, literatuurwetenschappers,critici, leraren en leerlingen gaan er bewust of onbewust van uit. VolgensOversteegen kan literatuur: 6762. Eco: 2003, p. 9.63. Mooij: 1988, p. 40.64. Bachmann: 1961, p. 58.65. Oversteegen: 1982.66. Oversteegen: 1982, p. 20.67. Ik geef de verschillende rollen verkort weer.• een (nieuw) inzicht bieden in onze ervaringswerkelijkheid;• wijzigingen aanbrengen in de relatie mens-omgeving:intensivering van onze werkelijkheidsbeleving;• wijzigingen aanbrengen in de (bijvoorbeeld: sociale) omstandigheden;• omstandigheden bevestigen of laten aanvaarden;32 De cultuur van het lezen