Dynamiek in islamitisch activisme - Wetenschappelijke Raad voor ...

3.6 conclusie
de ontwikkeling van islamitisch-politieke bewegingen
Islamitisch-politieke bewegingen behoren in veel delen van de moslimwereld al
geruime tijd tot de belangrijkste mobiliserende kracht. ‘Het’ politiek activisme
blijkt niet te bestaan; activistische politieke bewegingen zijn er in tal van gedaantes,
coalities en contexten, en vormen een voertuig voor ontelbare aspiraties.
Het primaire politieke speelveld van deze bewegingen kan de nationale staat zijn,
maar ook de internationale of transnationale politiek; hun oriëntatie kan panislamitisch,
antiwesters of antishiietisch zijn. Binnenlandpolitiek gerichte bewegingen
hebben talloze uiteenlopende doelstellingen, zoals het invoeren van een
islamitische staat en grondwet, het tegengaan van westerse inmenging in de
nationale of regionale politiek, het verspreiden van het geloof en het verschaffen
van sociale voorzieningen, het bestrijden van corruptie en ontmaskeren van
falend overheidsbeleid, het verbeteren van de mensenrechten en de positie van
vrouwen en het verheffen van de religieuze opkomende middenklasse. Daarnaast
veranderen deze bewegingen vaak van strategie en tactiek, terwijl ze ook meerdere
tactieken tegelijkertijd hanteren.
De islamitisch activisten die na 1970 de macht grepen in Soedan, Afghanistan en
Iran, streefden allen naar het op islamitische leest stoelen van staat en maatschappij.
Ze bleven over het algemeen echter steken in oppervlakkige, conservatieve
islamisering: het met straffe hand opleggen van sterk antimoderne, als islamitisch
benoemde vocabulaires, gedragsregels en voorschriften (Bayat 1997). Dat geldt
vooral voor Afghanistan onder de Taliban, waar het regime letterlijke interpretaties
van de koran verbond aan traditionele tribale codes. Iran vormt een uitzondering
op de vlucht naar het verre islamitische verleden, want dat land heeft
als geen ander geëxperimenteerd met nieuwe vormen van politiek, bestuur en
rechtspraak op islamitische grondslag. Het is hoopgevend dat juist in deze
islamitische theocratie onder grote delen van de middenklasse steun is te vinden
voor een uiterst pragmatische, feitelijke secularisering van de Iraanse politiek en
het religieuze en maatschappelijke leven. Op langere termijn biedt dit kansen om
islamitische principes te verbinden met democratische politiek en verbetering
van de mensenrechten.
In veel overige delen van de moslimwereld heeft de agenda van islamitische activisten
geleid tot een herdefiniëring van de staat, de maatschappij en de publieke
ruimte in ‘islamitische’ termen. Dat gebeurde soms direct, doordat islamitische
bewegingen, organisaties en partijen via de politieke en maatschappelijke arena
hun politieke agenda konden verwezenlijken. Veel vaker nog gebeurde het indirect,
doordat de zittende regimes via een beleid van islamisering trachtten opkomende
religieus geïnspireerde groeperingen de wind uit de zeilen te nemen.
Tegelijkertijd probeerden ze deze groepen uit elkaar te spelen om te voorkomen
dat zich brede hervormingsgezinde coalities konden vormen. Dat uitte zich in
een verscherpte controle op de geloofsbeoefening en het religieuze onderwijs,
het gebruiken van islamitische religieuze symbolen en het overnemen van de
agenda van reactionaire islamitisch-politieke bewegingen op het gebied van de
103