Dynamiek in islamitisch activisme - Wetenschappelijke Raad voor ...

32
dynamiek in islamitisch activisme
waaronder Nederland (aivd 2004). Externe beïnvloeding vindt overigens vooral
plaats onder de vlag van het salafisme, waarvan de hoofdstroom zich met het
wahhabisme heeft verbonden. Deze puriteinse beweging benadrukt de transnationale
islamitische identiteit en gemeenschap (umma) en is sterk gekant tegen
westerse invloed (icg 2004a).
In de loop van haar geschiedenis heeft de Broederschap in reactie op onderdrukking
door de Egyptische regering periodes van radicalisering gekend en ook
tot meer radicale afsplitsingen geleid. Dit betreft bijvoorbeeld uitgesproken revolutionaire
bewegingen zoals de Jama’a al-Islamiyya en de Egyptische Islamitische
Jihad, die vooral in de jaren tachtig van de vorige eeuw in Egypte opbloeiden
en evenals de Broederschap elders in de moslimwereld veel navolging kregen.
De inhoudelijke inspiratie voor deze radicalisering werd vooral geleverd door
Sayyd Qutb (1906-1966), die de Moslim Broederschap in de vroege jaren vijftig
leidde.
Qutb geldt als de theoreticus van het militante islamitisch activisme. Zijn denkbeelden,
die nog veel sterker dan die van al-Banna gericht waren op politisering
van de islam, ontwikkelde hij vooral in gevangenschap. Evenals al-Banna
omschreef hij Egypte als verkerend in een staat van jahiliyya (pre-islamitisch
heidendom). Deze diagnose betrof niet alleen de meerderheid van de bevolking,
maar vooral de gevestigde politieke orde en het religieuze establishment. Waar de
koran volgens Qutb de bron van alle ware kennis is en derhalve ook de absolute
maatstaf is voor het beoordelen van kennis, moeten filosofie, sociale wetenschappen
en politieke systemen zonder uitzondering als heidense uitingen worden
gezien. Uitgaande van het concept van de absolute en exclusieve soevereiniteit
van God (hakimiyya: alle gezag behoort God en alleen God dient te worden
gehoorzaamd) deelde hij de samenleving in twee kampen in: zij die God gehoorzamen
en zij die dat niet doen. Deze manicheïstische opvatting van een absolute
tegenstelling tussen goed en kwaad vormt een belangrijke rechtvaardiging van
rebellie en strijd. Lag bij al-Banna het accent op (vreedzame) islamisering van
onderop, Qutb richtte zijn pijlen vooral op de staat. Anti-islamitische regeringen
en neokolonialisme hadden volgens hem geleid tot een gecorrumpeerde en ongelovige
samenleving; de islam stond op de rand van de afgrond. Alle seculiere
regeringen waren in zijn ogen goddeloos en moesten omvergeworpen worden
om een waarlijk islamitisch bewind (uiteindelijk over de gehele aarde) te vestigen.
Hij bepleitte de vorming van een voorhoede-organisatie die deze strijd aanbond.
Deze ‘jihad’ tegen primair de zittende macht zag hij als een dwingende en legitieme
plicht. Volgens Buijs (2002), aan wie deze beschrijving is ontleend, betrof
dit niet per se een gewapende strijd. De keuze van de in te zetten middelen zag
Qutb als afhankelijk van de concrete situatie en doelstelling. Met deze visie op de
jihad-als-vrijheidsstrijd doorbrak hij het traditionele islamitisch-juridisch denken
dat stabiliteit prefereerde boven rechtvaardigheid en legitimiteit van de staat.
Hij bepleitte tegelijk heropening van ‘de poorten van de ijtihad’ (het recht op
juridische interpretatie van de concrete implicaties van de geloofsleer) die vanaf
de tiende eeuw door de schriftgeleerden gesloten waren verklaard.